Психколония туралы не білеміз?
Сырдария (Тереңөзек) ауданы көлемінде, кезінде Қараөзек дариясының оң жағалауында Қараөзек ауылынан әрі он екі шақырымдай жерде Психколония атты елді мекен болғанын біреу білсе, біреу білмес. Өз уақытында елді-мекен бүкілодақтың астанасы болған Мәскеу қаласына тікелей бағынышты болған деседі.Бүгінгі таңда осы елді мекен орнын күзетіп, қай кезеңде егілгені белгісіз өсіп тұрған қарағаштар тіршілігін тоқтатпай, кезінде осы орында үлкен елді мекен болғанының куәсіндей болып тұр. Егер осы ағаштарға тіл бітіп сөйлер болса, бізге беймәлім сандаған қилы-тағдырлы жандардың азапты өмірінен сыр шертер ме?! Ол енді бөлек әңгіме...
Ел ауғанда бұл елді мекеннің негізі сонау Патшалы Ресей заманында қаланғаны туралы айтылады. Рас болса, Ресей мемлекетінің белгілі бір қылмыскерлер тобын, климаттық ахуалы аса қатал, осы өлкеге жер аударған деседі. Бұл пікірдің де жаны бар секілді.
Осы елді мекен тұрған жерден дариядан саға алған үлкен өзек, сандаған шақырымдық жерлерді орай өтіп, қаншама гектар жер көлемін алып Қараөзек дариясына қайта құйғанда ортада үлкен арал пайда болған. Осы өзектің алдыңғы жағынан тосып байлап, тіке қатынасқа жол салынған. Патшалы Ресей билігі қылмыскерлерді осы жерге қылмыстық мерзімі біткенше ұстаса, мерзімі біткендерінің кейбірі үйлі-жайлы болып осында қалғандары да болыпты.
Бұл жерде тұтқындар дариядан су алып, кендір егумен айналысып, одан шаруашылыққа қажетті кендір арқан, үлкен қанар қаптар жасаумен айналысыпты.
Патша үкіметі құлап, билік басына Кеңес үкіметі келу қарсаңындағы аласапыранды кезең ешкімнің есінде қалмаған. Қалғаны қалып, қалмағаны азамат соғысына қатысқан шығар оны кім біледі?!
Кейін Кеңес үкіметі орнығып өзі-өзіне келе бастағанда осы орынды қайта қолға алып пайдаланса керек. Дариямен өзен арасындағы ішкі бұрыштан ұзын бір көше жасап бірнеше ұзын төрт барақ үй құрылысын жүргізген. Ол барақтарда мекемеде еңбек ететін қызметкерлер жанұялары тұрған.
Осы барақтың ту сыртынан бірнеше метр әрі үлкен көлемде айналасы биік дуалмен қоршалған ауруларға арналған жабық казарма үлгісіндегі корпустар салынған. Алғашында саны төрт корпус болса, оның екеуі ерлерге, екеуі әйелдерге арналған. Кейіннен құрт ауруына ұшырағандарға арнайы бір корпус салынады. Алғашында бұл мекеме тұрған аралда тұрғылықты халық болмапты.
Осы мекеменің шаруашылық бөлімі, яғни ат өгіздерді күтіп баптайтын мал қоралар арал сыртында орналасқан. Осы малдарға жергілікті халықтан шыққан жұмысшылар еңбек етсе, негізгі қызметкер, дәрігерлер қауымы барлығы дерлік Мәскеуден тағайындалып келетін. Оларда белгілі бір мерзімге келіп мерзімі аяқталысымен қайта кетіп отырған. Осыған қарағанда осы дәрігерлер қауымы да жер аударылған секілді.
Ал 1943-1944 жылдары осы мекен соғыстан бастап жарақат алғандар яғни контузияға ұшырағандарды емдейтін болған. Бұл жерде кейбір жоғары шенді әскерилер ем алғанымен олар ешқашан емделіп тәуір болып шықпаған. Қайтыс болса осы жерде арнайы орынға жерлеп отырған. Осы кезеңде Қызылорда қаласынан да орта буын дәрігерлер қызмет ете бастаған.
Сталин кетіп елде шамалы жылымық сезіле бастағанда дарияның арғы бетіндегі колхоздан көшіп келушілер өзектің сыртқы жағына келіп қоныстана бастаған. Бұл мекеме тікелей одаққа қарасты болғандықтан еңбекақы төлеу колхоздарға қарағанда тәуір болған.
Алғашында өзектің аяқ жағында сыртқы жағалауында теңіз аумағында болатын Лепро ауруымен ауырған жандардың балаларын ата-анасынан бөліп тәрбиелейтін балалар үйі, қашан мектепті бітіріп азамат болғанша осы балалар үйінде болған. Бұл балалар сыртқы өмірден тыс, барлық тіршілігі қоршаулы корпус үйінде өтетін.
Кейіннен ел адамдары үшін магазин, кино клубы төрт кластық мектеп қызмет көрсеткен. Қуғын-сүргін науқаны толық аяқталып заман тыныштала бұл Психколонияға Мәскеуден басқару тоқтатылып, соңында 1974 жылы бұл мекеме жұмысын толық тоқтатып, Қызылордаға есі ауысқандар мекемесіне барып қосылады.
Жергілікті халық жан-жаққа көшіп кетті, мекеме орындары төбешікке айналып бар құпиясын ішіне бүгіп жатыр. Мен жұрттан естігенімді қағазға түсірдім, мәлімет білетіндер болса әлі де ел тарихын толықтыруға үлесін қосар деймін. Келешек жастар осы бір құпиялы мекеме сырын ашу үшін архивтік құжаттармен айналысып шындық бетін ашар деп ойлаймын.
Қазір аудан басшысы Берік Әбдіғаппарұлының қолдауымен менің авторлық кітабым әзірленуде. Жыл аяғына дейін жарыққа шығады деп жоспарлаудамыз. Кітапқа осы психколония туралы тың мәліметтер болса, енгізуге болар еді. Осы ретте көзіқарақты оқырманнан, көзкөрген қариялардан қандай да бір қосымша ақпарат білсе, редакциямен хабарласуын сұраймын. Бұл бәріміз үшін маңызды жұмыс болар еді.
Жәнібек Маханбет,
Сырдария ауданының Құрметті азаматы,
өлкетанушы
