Жария-құқықтық саладағы кодекс

Өткен жылға дейін елімізде әкімшілік юс­тицияның негіздері Азаматтық іс жүргізу Кодексімен реттеліп келді.

Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев 2019 жылғы Қазақстан халқына Жол­дауында әкімшілік әділет құрылымын енгізу қа­жеттілігін атап өткен болатын. Осыған орай 2020 жылғы 29 маусымда алғаш рет Қазақстан Республикасының Әкім­шілік рәсімдік-процестік Кодексі қа­был­­­да­нып, қолданысқа 2021 жылдың 1 шілде­сінде енгізілді.

Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдер туралы заңнамасы еліміздің Ата Заңына және халықаралық құқықтың жал­пыға бірдей танылған қағидаттары мен нормаларына негізделген осы Кодекс пен Қазақстан Республикасының өзге де нор­мативтік құқықтық актілерінен тұрады.

Қазақстан Республикасының заңдарын­да әкімшілік рәсімдерді жүзеге асыру ерек­­­шеліктері белгіленген. Осы Кодекс Қа­зақстан Республикасының заңдарында рет­­­тел­меген әкімшілік рәсімдерді жүзеге асыруға байланысты қатынастарды реттей­ді.

Бүгінгі күні әкімшілік әділет судьяның белсенділігін нығайтып, тараптардың бер­­ген дәлелдерімен шектеліп қалмай, шын­дықты айқындау үшін қажет. Барлық жағ­дайды зерттеуде дәлел­дер жеткіліксіз болса, оны жинауға мүмкіндік бар. Аталған Кодекс төрт бөлімнен, яғни жалпы ережелер, мемлекеттік органдардың ішкі әкiмшiлiк рәсiмдерi, әкімшілік рәсім, әкімшілік сот ісін жүргізу нормаларынан тұрады. Сондай-ақ заңнамада заңдылық, әділдік, құқықтарды, бостандықтар мен заңды мүдделерді қорғау қарастырылады. Мөлшерлестік, әкімшілік қалауды жүзеге асыру шектері, құқықтар басымдығының қағидаты, се­нім құқығын қорғау, формальды талаптарды теріс пай­далануға ты­йым салу, анықтық презумпциясы, соттың белсенді рөлі, әкімшілік сот ісін жүргізудің ақылға қонымды мерзімі, сот актілерінің міндеттілігі қағидаттары ен­гізілген.

Әкімшілік рәсімдік-процестік Кодексі іш­­кі әкім­шілік рәсімдерді жүзеге асыру тәр­­тібімен, сондай-ақ әкімшілік сот ісін жүр­гізу тәр­тібімен байланысты қатынас­тарды реттейді. Кодексте жария-құқықтық қаты­нас­тардан туындайтын бұзылған немесе даулы құқықтарды, бостандықтарды немесе заңды мүдделерді қорғау және қалпына келтіру мақсатында сотқа берілген талап ретінде әкімшілік талап қою ұғымы көзделген. Ал қатысушылары мемлекеттік, әкімшілік органдар, лауазымды тұлғалар, сондай-ақ жеке және заңды тұлғалар болып табылады.

Әкімшілік рәсімдер мен әкімшілік сот ісін жүргізу қағидаттары жеке және заңды тұлғалардың жария құқықтарын, бостан­дықтары мен мүдделерін толық іске асы­руға, жария-құқықтық қатынастарда жеке және қоғамдық мүдделердің теңге­рі­міне қол жеткізуге мүмкіндік береді. Және тиімді және бүк­песіз мемлекеттік басқаруды, оның ішін­де адамдардың бас­қару шешімдерін қабыл­дауға қатысуы арқылы қамтамасыз етуге, жария-құқықтық сала­дағы заңды­лықты нығайтып отыр.

Кодекс бойынша сот бақылауы талап­тарына сәйкес, сот өзі қабылдаған шешім­нің орындалуына тікелей бақылау жасап, соттың шешімі заңды күшіне енгеннен кейін оны үш жұмыс күні ішінде орындау үшін жауапкерге жібереді. Жауапкер әкімшілік іс бойынша соттың шешімін заңды күшіне енген күнінен бастап бір ай мерзімде орындауға міндетті және сотқа хабарлауға тиіс. Соттың шешімін, соттың тараптардың татуласу, медиация немесе дауды парти­сипативтік рәсім тәртібімен реттеу туралы келісімін бекіту туралы ұй­ғарымын орындамағаны үшін сот осы сот актісінде бір айдан аспайтын мерзім ішінде орында­лу­ға жататын мерзімді көрсете оты­­рып, жауапкерге елу айлық есептік көр­сеткіш мөлшерінде ақшалай өндіріп алуды қолда­на­ды. Аталған кодекс азаматтарға мем­лекеттік органмен дауды сотқа дейін де ше­шуге мүмкіндік беріп отыр. Егер азаматтар уәкілетті органның актісімен немесе шешімімен келіспесе, оларға заң­ды құқықтарын қорғау мақсатында дәлел­демелерді ұсынуға мүмкіндік беріледі.

Ал татуластыру рәсімдері бабына сәй­кес, заң тараптардың өзара келісімге келуін, бір-бірімен татуласуын басты шарт ретінде қарастырады. Айтып өту керек, жа­уапкердің әкімшілік қалауы болған кезде ғана тараптардың татуласуына жол бе­ріледі.

Тараптар өзара жол беру негізінде әкімшілік процестің барлық сатысында сот шешім шығаруға кеткенге дейін татуласу, медиация немесе дауды партисипативтік рәсім тәртібімен реттеу туралы келісім жасасу арқылы әкімшілік істі толығымен немесе ішінара аяқтай алады. Егер тараптар татуласу келісімін немесе дауды медиация тәртібінде реттеу туралы келісім немесе дауды партисипативтік рәсім тәртібімен реттеу туралы келісім жасаған жағдайда, сот аталған келісімді бекітсе, талап қоюды қайтару жайлы ұйғарым шығарады. Алайда татуластыру рәсімдері нәтижесінде жа­салған келісімнің шарттары заңға қайшы келетін болса немесе басқа да адамдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін бұзатын болса, сот аталған ке­лісімді бекітпейді.

Жалпы жаңашылдық ұсынған кодекс елі­міздегі әкімшілік әділетті қамтамасыз етіп, жеке және заңды тұлғалардың жария құқықтарын, бостандықтары мен мүд­делерін нығайтуға үлесін қосып отыр.

Р.Алдамбергенов,

Сырдария аудандық

сотының төрағасы