Нан көтерілісі
Большевиктер саясатына қарсы бағытталған Батыс Сібір шаруаларының көтерілісі туралы бүгінде сирек айтылады. Осыдан 100 жыл бұрын – 1921 жылы Сібір өңірінде тонау, зәбір көрсету шектен шығып кеткені соншалық, бейбіт тұрғындар қолдарына қару алып, коммунистерге қарсы тұруға мәжбүр болды.Нан монополиясы
Революция тұсында «Жер – шаруаларға!» деген ұранды көтеріп шыққан большевиктерге қолдау көрсетіп, олардың жеңіске жетуін қамтамасыз еткен бұқара халық кейін тап солардың өздеріне жем болды. Азаматтық соғыс басталысымен, Оңтүстік Еділ бойының құнарлы жерлері «ақтардың» бақылауында қалды. Қоймалардағы азық-түлік қоры тез ортайып, елге аштық қаупі төнді. Осыдан кейін Кеңес өкіметі азық-түлік диктатурасын орнатты. Азық-түлік өндірушілерге егінді жинап, артығын сатуға тыйым салынды. Нанға мемлекеттік монополия қайта орнатылды. Азық-түлік комиссарлары ерекше құқықтарға ие болды, олар ауыл-ауылдарды аралап, тексеру жүргізді. Сонымен қатар жер-жерлерде кедейшілікпен күрес комитеттері құрылды. Олар азық-түлік отрядтарына көмектесу мақсатында «кулактардың» жасырған азық-түлік қорларын іздестіріп, тәркіленген астықты, мал мен еңбек құралдарын қайта бөліп беруге тиіс болды. Қызыл гвардияшылардың қолдауымен кедейшілікпен күрес комитеттері шаруалардың қолдағы бар азық-түліктерін зорлықпен тартып алды. Бұл зорлық, әсіресе, «кулактарға» ауыр тиді. Олардан бір ғана астық емес, алдарындағы жылқыларын, ірі қара малдарын, аяқ киімдерін, жылы киімдерін, тіпті көрпе-жастықтарын да сыпырып алды. Шаруаларға араша түсетін ешкім болмады.
Астық заңы
Пролетариат көсемі В.И.Ленин 1920 жылы 20 шілдеде әскери коммунизм саясатының рухына сүйене отырып, Халық Комиссарлары Кеңесінің «Сібір аймағындағы артық астықты жинау туралы» қаулыға қол қойды. Жарлыққа сәйкес 1921 жылдың 1 наурызына дейін алты губерния – Үркіт, Омбы, Енисей, Семей, Алтай және Томбы аймақтары мемлекетке 110 миллион пұт астық тапсыруға міндеттелді. Түмен губерниясы – 8,1 миллион пұт астық тапсыру қажет болды. Оның негізгі бөлігі – Есіл ауданына тиесілі болды.
Бұл жоспар тек нанға ғана емес, сонымен қатар ет, көкөніс, май, жұмыртқа, тауық, картоп, темекі, былғары, жүн, мүйіз, тұяқ, зығыр, кендір, жемшөп және киіз етікке дейінгі заттарға қатысты лимит енгізілді. Олардың барлығы 37 заттық тізімді құрады.
Бұл бір шаруа басына түскен ауыр жылдар еді. Билік халық тарапынан болатын наразылықтарды болжап, Сібір аймағына 11 мың адамдық әскерді шоғырладырды. Жүйенің белгілеген тәртібіне мойынсұнбағандарды және азық-түлік тапсыру мен мүлкін тәркілеуге қарсы шыққандарды концлагерьлерге айдап, оларды «Жұмысшы-шаруа революциясының ісіне қарсы шыққан сатқындар ретінде» жазалауды қолға алды.
Бірақ қолайсыз ауа райы большевиктердің жоспарына түзету енгізді. 1920 жылдың жазы Сібір өлкесінде жаңбырлы болып, күннің қызуы көтерілмеді. Бұл егіннің бас алуына кедергі келтірді.
Нан жинау болжамы іске аспады
Жоспарлы азық-түлік жинау болжамы іске аспады. 1920 жылдың қараша-желтоқсан айында оның негізсіз екенінің беті ашылды. Комиссарлар өз бағыныштыларынан жоспарды кез келген жағдайда орындауды талап етті. Жергілікті басшылар оны орындауға барын салды. Кейбір кіші басшылар үркіту, зәбірлеу амалдарын да қолданды. Осы қылықтары үшін олардың кейбірі өмірімен де қоштасып жатты. Мәселен, Түмен губерниялық азық-түлік комиссары Григорий Самойлович Инденбаум округ орталығына циркуляр мәлімдеме жолдайды. Онда: «Құрметті жолдастар! Кеңес республикасы үшін әдеттен тыс қиын сәтте мен Түмен губерниясында азық-түлік жүйесінің бастауында тұруға мәжбүр болдым... Ауылдық жерлердегі меншік жүйесін игеруге қатысты бір сәт те тартынбадық. Жұмысшылар мен шаруалар билігінің берік қолы сіздер арқылы жүзеге асуы тиіс... Мен осы тапсырылған бұйрықтарды бұзуға тырысқан жұмысшыларға қатаңдық танытып, аяусыз шара қолданатын боламын». Мемлекеттік азық-түлік жинау жүйесінің аз болмағанына қарамастан, Инденбаум азық-түлік бөлудің ішкі нормасын да енгізді. Оған сәйкес азық-түлік түсімдерін тек кулактардан ғана емес, сонымен қатар орта шаруалар мен кедей-кепшіктерден де жинау тәртібі енгізілді. Инденбаум сонымен бірге бұл қатаң шараны белгілі бір аулаға, фермаға немесе жекелеген адамдарға емес, бүкіл ауылға енгізу идеясын ұстанды. Комиссар осыған байланысты өз ойын үнемі жеделхаттармен толықтырып, жергілікті жерлерге жіберіп отырды. Онда: «Қатыгез және мейірімсіз болыңдар. Темірдей тәртіп орнатып, оны қуатты қолдарыңмен аяусыз жаныштап, барлық қарсы тежегіштерді жойыңдар...» деген.
Сонымен қатар Инденбаумға жергілікті жерлерден түрлі мағынадағы арыз-шағымдар да түсіп отырған. Олардың бірі екін-шісінен үрейлі болған. Абат ауылының милиция бастығы былай деп жазады: «...Уәкілетті азық-түлік органдары барлық астықты 1921 жылдың тұқымы ретінде және азық-түлік ретінде де шығаруға бұйрық беріп отыр. Азаматтар мұның салдары аштыққа әкеліп соғатынына қатты алаңдайды. Аудан халқының көңіл күйі бұзылған. Азаматтар толқу үстінде, мұндайда көтерілістің орын алу мүмкіндігі болжанып отыр.
Инденбаум жағымсыз ақпаратты шыбын құрлы көрмеген. Ол азық-түлік жинау жүйесіне табысты жоба енгізгені туралы Мәскеуге жеке Лениннің өзіне тура жеделхат жолдайды. Түмен губерниясындағы жоспардың 102%-ға орындалғаны баяндалады. Бірақ оның қандай шығынмен орындалғаны туралы бір ауыз сөз айтылмайды. Азық-түлік отрядтары адамдардың аузынан соңғы бір үзім нандарын тартып алып, әйелдер мен қарттарды винтовканың дүмімен ұрып, ауыр қамшымен соғып, жеңіл киімдерімен суық қоралар мен жертөлелерге қамап, сотсыз атып тастап отырған.
Комиссардың ит өлімі
Қаны қарайған адам не істемейді? Ондай жандар түн қатып, жемтігін аңдиды. 1921 жылдың ақпан айының басында белгісіз біреулер губерния бойынша тексеру сапарына шыққан Инденбаумды Тобыл тас жолында тоқтатады. Олар ат айдаушыны сол жерде атып тастап, комиссарды арбадан сүйрей жөнеледі, жалаңаштап, тірілей жон терісін сыпырып тастайды. Содан кейін қарнын жарып, оған астық толтырады. Ақыр соңында ашуға булыққан жандар қайың ағашын екіге жарып, арасына жартылай өлі Инденбаумды мыжғылап тығады.
Бұл қылмыс бойынша тергеу жүргізілмейді. Себебі Есіл ауданы билігінің оған мұршасы болмады. Шарасыздыққа ұшыраған шаруалар көтеріліске шығып, оның өрті Батыс Сібір өлкесін тез шарпиды. Округтер бірінен соң бірі көтерілісшілерге қосылады. Көтерілісшілер «Аштықтан өлгенше, оқтан өлген жақсы» деген ұранды көтеріп шығады.
Көтерілісшілер ауылдық жерлерде Кеңес өкіметін құлатып, тізгінді өз қолдарына алады. Коммунистер барлық қиыншылықтың себепкерлері болып саналады. Оларға нағыз аңшылық жасалады. Инденбаум сияқты, олардың қарындарына астық толтырылып, кеуделеріне «Азық-түлік жинау науқаны толық аяқталды!» деген сөздер ілініп қойылады. Олардың отбасы мүшелеріне де қиянат жасалады. Ашулы жұрт тіпті жүкті әйелдерге де аяныш білдірмейді. Халық «Коммунистерсіз кеңестер үшін!» ұраны аясында түрлі жиналыстар өткізіп, сөз бостандығын талап етіп шығады. Ең бастысы, олар астық монополиясын жоюды және шаруалардың өз еңбегінің жемісін өздері көріп, адал еңбегінің иесі болу құқығын қайтаруды талап етеді.
Көтеріліс үлкен аумақты қамтиды. Алғашқы шеруге 100 мың адам қатысады. Көтерілісшілер Сібірдің ірі қалаларын басып алады. Шеру Тобыл, Көкшетау, Петропавл, Сургут, Қарқаралы өңірлерін қамтиды. Олар тіпті өздерінің штабтарын да құрады. Бірақ оларға ұйымшылдық пен жауынгерлік тәжірибе жетіспейді. Оларға қарсы екі атқыштар дивизиясы, бірнеше атты полк әскері, екі пулемет батальоны, төрт бронды пойыз және милиция жіберіліп, олардың тағдыры алдын ала шешіледі.
Көтерілісшілердің негізгі күштері 1922 жылдың басында жеңіліске ұшырайды. Бірақ жеке партизан отрядтары құрылып, ұзақ уақыт бойы ормандарда жасырынады. Олар кейін ұсталып, тергеу-тексеріссіз көздері жойылып отырылады. Көтерілісті басқаннан кейін, билік бұрынғы ескі сүрлеуге түспей, азық-түлікті меншіктеу жүйесінен бас тартып, оны жаңа экономикалық саясаттың басталуын білдіретін заттай салықпен алмастырады.
Ол барлық зардаптарымен халықты божыратып жіберді. Егін шығыны да мардымсыз болды, шаруалар күдікпен астықты өздерінде ұстай бастады. Бұған жауап ретінде мемлекет адамдарды артық астықтарын арзан бағамен сатуға мәжбүрлей бастады. Ақша құнсызданып кетті. Шаруалар мұның артын бағып, артық астықтарын сатуға пейілділік танытпады. Содан кейін билік астық монополиясын құрып, шаруалар қолындағы астықты күшпен тартып алуға көшті. Азық-түлік пен егістік тұқымдыққа өте аз астық қалдырды. Ол кезекті аштыққа ұласты.
Ермек ЖҰМАХМЕТҰЛЫ,
