Қамшының қасиеті
Бала күнімізде әр үйдің шаңырағында, төрінде өрулі қамшы ілулі тұратын. Бұл көрініс біздің санамызда жатталып қалған. Үлкен кісілер қамшы тұрған жерде жын-шайтан болмайды, ол кие, құндылық деп айтып отыратын. Халқымыз ерекше қастерлеген қамшының киесі жөнінде ізденіп, мақала жазуды жөн көрдік.Жалпы, қамшы – малшының, аңшының, ерте замандардағы жауынгердің құралы. Тарихи деректерге сүйенсек, сонау сақ дәуірінде үш затты (қылыш, тостаған және қамшы) иемденген адам патша болады, ел билейді деген түсінік болыпты. Қылыш жауынгерлік рухты айшықтаса, тостаған қонақжайлылықты білдіреді екен. Ал, қамшы мал бағу, жан бағу, бір сөзбен айтқанда, қолда бар қазынаның немесе байлықтың белгісі іспетті.
Сөзді астарлап, орайын келтіріп айтатын дана халқымызда көбіне тілдің орнына қамшы сөйлеген. Мысалы, шаңыраққа, төрге ілінген қамшыға қарап, отбасының неше ұлы, неше қызы бар екенін білуге болады екен. Қамшы салбырап ілінсе, ол үйдің ері жоқ екенін білдіреді. Қазақтың «Өмірге қамшы ұстар келді» деп сүйіншілейтіні осыдан болса керек-ті. Ер баланың бесігіне, кейін өсе келе жатын орнына немесе төсегінің басына қамшы ілінеді. Себебі, қамшы ер адамды рухтандырады, жігерлендіреді, нәтижелі істерге құлшынысын арттырады. Сондықтан қазақ қоғамында белгілі бір мерекелік басқосуларда, отбасылық жиындарда ағайын-туыстың бір-біріне қамшы сыйға тарту дәстүрі қалыптасқан.
Дала заңын ұстанған ұлы халқымыздың күнделікті дәстүрінде танымайтын үйге кірген адам үйге қамшысыз кірген. Себебі, қамшымен кірсе, қолға алған бастама дауға айналады деп ойлаған. Ал, ер адам үйге қамшысын салбыратып, сүйретіп кірсе, ол жағымсыз жаңалықтың нышаны деп бағамдаған. Яки, дау-жанжалдың болатынын астарлап жеткізген. Ертеден жеткен есті сөздерді ел ағаларынан естігенде халқымыздың даналығына тәнті боламыз. Бір қамшының айналасында бүтін бір ұлттың болмыс-бітімі, көзқарасы мен ұстанымы топтасқанын да аңғаруға болады. Бір сөзбен айтқанда, бабаларымыз қамшы арқылы ұлтты тәрбиелеген. Қамшының киесін паш ететін келесі деректердің де мәні зор.
Жеті жарғы заңында белгілі бір даулы мәселені шешу барысында соңғы сөз айтылып, ортаға қамшы тасталса, ол түпкі шешімді білдірген. Яғни, ата-бабаларымыз айтылған шешімнің өзгермейтінін қамшы арқылы жеткізген. Негізі қамшы сөзінің түбірін алып қарастырар болсақ, «қам» сөзі «қам жаса», «қамдан» деген сөздермен үндеседі.
Атақты Шоқан атасы Уәлиханмен кезіккенде, немересіне: «Бәрін таста, сұлтандыққа сайланасың», – дегенде Шоқан ғылым жолын таңдап, атасына келісім бермеген екен. Содан тіл алмаған баласына ашуланған атасы Уәлихан: «Сен менің балам емессің!» – деп қамшысын сындырып, лақтырыпты. Бәлкім, қамшының киесі шығар, арада жыл өтпей ғалым Шоқан қайтыс болады.
«Қамшының киесі қатты» деп санаған бабаларымыз қамшыны аяқасты тастамайды. Соңғы кездері шаңырақ пен төрге көз тастасақ, ілінген қамшыны көрмейміз. Бұл құндылықтардың құлдырап, салт-сананың өзгергенін білдіреді. Дегенмен, әлі де кеш емес. Әр шаңырақта қамшы мен домбыра болуы тиіс. Бұл – біздің қазақтығымызды паш ететін құндылықтар. Сондықтан қамшының киесін ұғып, оны қастерлей білейік.
Ақтөре ИБРАГИМҰЛЫ
