Қазақ киносы: сапалы өнім шығаруға не кедергі?

Елімізде кино өндірісі жыл сайын ерекше қарқынмен дамып келеді. Ең алғаш қазақ киносының тарихы «Аманкелді» туындысынан бастау алатындығы баршаға аян. Тарихи кино халық батыры Аманкелді Имановтың өмір жолына арналып түсірілген еді. Міне, сол кезеңнен бастап ұлт руханиятында кино түсіруге ден қойыла бастады. Бүгінде әлеуеті артқан барлық жағынан жетіле түскен кино өндірісінде елеулі өз­геріс көп. Дегенмен, кино индустриясында кездесетін сан түрлі олқылықты да жоққа шығармаймыз. Инвестиция тартудан басталатын кино саласында сапа тұрғысынан кемшін тұстар жеткілікті.

Қытайдың жарық жұлдызы, кино әртісі Джеки Чан: «Табысты болудың ең жақсы жолы – істейтін нәрсеңе ғашық болу» деген болатын. Иә, кино түсіру оңай дүние емес. Шығармашылықтың бұл түрімен айналысатын адамның идея­­сы көп болуы шарт. Сапалы, бар­лық ортаға өтімді кино түсіру үшін едәуір қаражат керек екені жасырын емес. Себебі, нарықтық заманда кино түсіруде өзіндік қиындық кездеседі. Қай кезде де, мықты тегеуріндік танытқан жандар кино саласында зор жетістікке қол жеткізіп жүр. Жалпы, соңғы 30 жылда кино және телехикая түсіруде белгілі себептерге байланысты елеулі өзгеріс орын алған. Тоқырау мен құлдырауға тап болған кезеңде кино жанрының кен­желеп қалуы да мәселе болды. Десе де  қоғамды тәрбиелеуші идеологиялық құрал жаңа қоғамда жаңаша сипат ала бастады. Сондықтан да отандық режиссерлар шетелдік кинос­тудиямен бірігіп, тәжірибе алмасып, тамаша туындыларды шығаруға еңбектенуде.

Көптеген туындының кө­рер­­меннің жоғары сұранысына ие болуы асқан жауапкершілік пен қажыр-қайрат­ты талап етеді. Шын мәнінде, «Қыз Жі­бек», «Атаманның ақыры», «Транс­сібір экспресі», «Гауһартас» секіл­­­­ді фильмнің ұлт руханиятының алтын қорында сақталып, сапалы туынды ретінде әлі де бағалануы жоғары шеберлікпен түсірілгенін аңғартады. Осындай туындыларды түсіруде өткен ғасырдың еншісінде үлкен қаражаттың тапшылығы білінетін. Ал бүгінде кино өндірісіндегі мамандар жылына 60-70 кино мен телехикая түсірілетін болған. Бұл ретте, сан алуан жанрдың өзгешелігі басым болары хақ.

Ұлттық идеология мен тарихты баяндайтын кино картинаның өтімділігі 2000 жылдары анық байқалған. Мәсе­лен, «Сардар», «Жау жүрек мың ба­ла», «Көшпенділер» киносы көрер­меннің ыстық ықыласына бөленді. Мил­­­­лион­даған қаржыны қажет ететін тағы­лым­ды бірнеше туындының шетелде көр­се­тілуінде үлкен мән-мағына жатыр. Қазақтың құнды жауһарының өзге елде бәсі жоғары болуы – ұлттық кино өнді­рісінің өркендеуіне өзіндік үлесін қо­сты.

Комедия, экшн, мелодрама, боевик секіл­ді бірнеше жанрды меңгерген кино саласының маманы туындысы арқылы мол табысқа қол жеткізуді көздейді. Ха­лық­­қа өтімді сценарий жазу үшін ой ұшқырлығы мен тапқырлық аса қа­жет. Жалпы, көрерменнің талғам үде­сінен шығу үшін біршама ізденіс жа­сау керектігін барлық киногер жақсы біледі. Жылына мемлекеттік тапсырыс шеңберінде көптеген жанрда кино тү­сі­реледі. Осы күні отандық бірнеше те­ле­арна қазақтың біртуар бірнеше аза­ма­тының өмір жолына арналған кино түсіруді қолға алып келеді. Мә­селен, қазақтың дара тұлғасы Абай Құ­нанбайұлы, Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынұлы, Мұқағали Мақатаев, Мағжан Жұмабайұлы, Жұмабек Тәше­нов, Роза Бағлановаға арналған те­ле­­хикая желісі сәтті құрастырылған. Со­­ны­мен бірге аты аңызға айналған «Дос-Мұқасан» амсамблінің әртістері жа­­йын­да түсірілген кино да сәтті жарыққа шық­ты.

Қазіргі уақытта кино мен телехикая түсіруге машықтанған жандар көбейген. Өз кезегінде режиссерден бастап, операторға дейін таңдау барысы күрделі жүргізіледі. Ал актерлік құрамның та­нымал­дылығы киноның «хитқа» айналуына себепкер болады. Өкініштісі, қазіргі қазақ киносының көбісінде жа­сан­­­дылық басым. Актерлік шеберлік барысында образды ашу жетіспей жатады. Шынайылықты сезіндіре алмаған әртіске терең білім мен сауаттылық қажет­тігі анық байқалады. Киноның түсі­рілу барысында қос тілді қатар қол­дануды қолайлы көретін кәсіби ма­ман­­ның шоғыры көп. Соңғы жылдары жарық көрген туындының көбісін­дегі олқылық – сөз арасының былапыт сөзбен былғануы болып отыр. Нас, лас әрекетті бейнелейтін киноның қадірі бір көргеннен қашатындығы анық. Со­ған қарамастан, пәтуасыз, түсініксіз ки­но­ның көптеп шығарылуында – са­ла маманының көрермен алдындағы жа­уап­­кершілікті сезінбейтіндігі білінеді.

Қазақ телевизиясында шетелдік те­ле­­­­хикаяның көптеп берілуі мәселе ретін­де біраздан бері қозғалып жүр. Кезінде 1000 бө­лім­­нен тұратын туындыны жалықпай көр­­ген жандар арамызда баршылық. Мол қаражат жұмсап, өзге ұлттың телехи­каясын көрсету –рейтингке де тіке­лей әсер етеді. Көгілдір экранның ал­ды­на жіпсіз байлаған түрік, үнді, кәріс, өзбек, қырғыз ұлтының киносы біздің ауди­торияға өтімді. Десе де олардың орнын отандық фильмдер басатын кез келді. Ол үшін қоғам сұранысын қанағаттандырып, ұлттық менталитетке сай кино туындылар көптеп түсірілу керек.

Балтабай АЯБЕКҰЛЫ