Тіршілік тынысы Tirshilik-tynysy.kz ақпараттық агенттігі
» » Әбдікамал ұста

Әбдікамал ұста

Қазақ халқының ертеден те­мір­ ұста­лығымен айналысатын кі­­­­­сілерге деген құрметі ерекше бол­ған. Оларға ілтипатпен қарап, темір ұсталарын киелі, әруақ­ты деп санаған. Тиісінше, темір ұс­та­лары да атқарған ісіне халықтан ақы сұрамай, тапсырыс беруші қо­лындағы барын берсе, соны қа­на­ғат тұтып, көптің ықыласына бө­лен­ген қадірлі жандар бола білген.

Темір ұсталығы мен зергерлік өнері атадан ба­лаға мұра болып, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасын та­уып келе жатқаны өткен күндерден белгілі. Өңірімізде осындай темір ұсталығымен танылғандардың қата­рында кешегі Құндызды, бүгінгі Сәкен Сейфуллин ауылының тұрғыны болған Әбдікамал Созақбаев ұс­та­ның есімі құрметпен айтылады. Ұсталық өнер бұл кісіге арғы аталары Меңдіқұлдан бері төрт атадан үзіл­мей, жалғасын тауып келеді.

Әбдікамал ұстаның арғы атасы Меңдіқұл жоғал­ған малын іздеп жүріп қалың жиде мен шеңгел ара­лас тоғай арасындағы ұстахана-дүкен үстінен шы­ғады. Дүкен ішіндегі құрал-саймандарының арасынан шеңгел мен жиделер өсіп кеткендіктен бұл жұрт көзіне түспей, тасада қалған. Айналаға зер сала шолып қараса, кезінде осы жер елді мекен болғаны бай­қалады.

Жас жігіттің бар ықыласы осы дүкенге ауып, ауы­лына келе астындағы жалғыз атын сойып, құда­йы беріп, ұстаханаға иелік етіп, өздігінен темір ұста­лығын меңгереді. Осы ұстахана киесі Меңдіқұлға қонып, өзінен кейінгі ұрпақтарына да жұғысты болып, олар да атадан келе жатқан дәстүр бойынша келген кісілерді кері қайтармай, ісін уақытында орындап беріп отырған. Оның ұрпағы Созақбай ұста кешегі кеңестік кезеңдегі елде қызылдардың «шаш ал десе бас алатын» шолақ белсенділерінің көрсеткен озбырлығына төзбей, әйелі екеуі Жаңа­қор­ғанның Төменарық станциясына қоныс аудара­ды. Сол жақта Созақбай ұстаның ұлы Әбдікамал дүниеге келеді. Көп ұзамай баласының ер жеткенін де көре алмай, ұста дүние салады. Артында қалған әйелі мен баласының тұрмыстық жағдайы болмайды. Анасы ұлын шет жерде жүріп, ағайын-туысқа жат бауыр болып кетер деген оймен 1940 жылы ата қоныс – Құндыздыға қайта оралады. Елдегі ағайындар ұс­та ұрпағының орталарына қайта қоныстанғанына ризалықтарын білдіріп, атадан келе жатқан әке дү­кенін көрсетіп, «ұстаханаға өзің иелік етерсің» деген тілектестіктерін білдіреді.

Жас баланың атадан қалған ұстаханаға ие­лік еткенімен өзі жас, ұсташылықтан еш хабары жоқ­тығын сезген ағайындары Әбдікамалды Терең­өзек­ қонысында тұратын белгілі қарт темір ұстасы Махан­беттің Құрманғалиына шәкірттікке береді. Әбдіка­мал темір ұсталығының қыр-­сы­рына қанығу үшін барлық қиын­дыққа шыдас беріп, бар ынта-жі­герін арнайды. Десе де қарт ұстаз ұсталық өнердің алғышарттарын игеруге жағдай жасағанымен, өзінің жеке жұ­мыста­ры­на көбірек жұмсайтын бол­ған.

Жас ұстаға ұзындығы сүйем қарыс­тай, жұмыр­лығы бармақ басындай темір кесінділерінің ортасынан белгі салып, ұзына бойына қол бұрғымен тесіп шығуды тапсырады екен. Біреулер келе қалс­а, қарт ұста дереу бала қолындағы темір кесін­дісін аса жылдамдықпен жасырып үлгіреді екен. Ба­ла көңіл орындап отырған ісінің не екенін білгісі кел­генімен, осындай әрекеттер салдарынан алғашқы кезде ешнәрсе ұға алмаған. Кейіннен білгені, сол орындаған жұмыстарының бірнешеуі бір-біріне бі­ріктіріліп, мылтық стволы болып жасалады екен. Мылтықтың басқа бөліктерін қарт ұста жасырын өзі орындап, оны белгісіз жаққа жіберіп отыратынын Әбдікамал қарт ұстаның сеніміне ие болғаннан соң ғана біледі. Сөйтсе, бұл мылтықтар қырда жасырынып жүргендерге жіберіледі екен. Олардың «Қарақұм» көтерілісіне қатысқандар және осы ау­мақтағы елді мекен адамдары екенін де біледі. Үкімет үнемі аңдитын болған соң қарт ұста қару жасау жұмыстарын осылай жасырын орындайтын көрінеді. Елдегі жұрт та сол қашақтарды іштей қол­дап, қолдарынан келген көмектерін көрсетпей беріп отырады екен.

Осылай ұстазынан тәлім алып жүргенде ауыл басшылығынан Әбдікамал ұстаның оралуын талап еткен хабар келеді. Екі-үш айдың ішінде темір ұста­лығын толық игеріп үлгермесе де, ұстаз бо­йынан бір сөзділік пен іске тиянақтылықты бойына сіңіреді. Шамалы уақыт ішінде үйренгені және ойына түйгенімен ауылына жетеді. Келісімен кезінде әкесіне балғашы болған қарт кісі екеуіне жуық арада шаруашылыққа 50 кетпенді дайындау керектігі жүктеледі.

Темірді ол кезде табу қиын болған. Пайдаға жарамай қалған темір жолдың болат шегелерін көрік пешке қыздырып, бір-біріне бекітеді. Оны әрі қарай жалпайта соғып, кетпен формасына келтіруі, ұңғысы, жүзі секілді бірнешелеген сатылы жұмыстарын ат­қарады. Кәнігі шебер ұсталар болмаса, Әбдікамал секілді алғашқы орындаушыларға өте аруырлық кел­тіріп, кейбір қателерін балғашы кісі «Әбдікамал-ау, Сәкең бұл жерді былай қайырып соғатан» деген ақыл-кеңесінен кейін алғашқы кетпенді дайындап шығарады. Анасы да ұлына қолдау білдіріп, бұл істе шыдамды болу керектігін айтып, жігерін жани түседі. Осындай қолдаулардың арқасында ұсталыққа деген ізденісі артып, тапсырыстар орындай бастайды.

1942 жылы елге бас ұста болып Игісін деген қарт ұста келіп, Әбдікамал оған көмекші әрі шәкірті болады. Бұл кісі ұзақ жыл бойы темір жол бойында ұсталық қызмет атқарған аса білікті шебер екен. Қандай іс атқарса да белгілі өлшемді үлгі бойынша орындайтын құйма ісін жетік игерген. Ол кісінің қара темір мен зергерлік өнерді қоса игергені шәкіртіне көп пайдасын тигізсе керек. Қарт ұстадан ат әбзелдері, үзеңгі, ноқта-тартпа доғалары секілді сандаған өнер түрлерінің құю әдістерін игеріп шығады. Осылай үш жыл шәкірт болып, ризалықпен берген батасын алып, киелі өнер жолында өзіндік қолтаңбасы бар шебер атанады.

1945 жылдың ақпан айында жүк вагондарын сүйреген паравоздың қозғалтқыш жетегі ортасы­нан шорт сынып, Тереңөзек стансасына келіп тоқтап­ты. Аудан басшысы соғыс кезінде уақытты оздырмай, жеделдетіп паравоздың сынған жерін қалыпқа кел­тіру үшін осы маңдағы бар ұсталарды жинап іске кірісуді тапсырады. Бұл іске 7-8 ұста кіріседі. Басында жауапты болып Құрманғали ұста бекітіліп, көмекшілерінің ішінде Әбдікамал ұста да болады. Вок­залға жақын Құрманғали ұстаханасында екі кө­рікті пешке қосып, жетекті жөндеуді бастайды. Әбдікамал секілді жастарға жетекті сынған же­рін орнына келтіріп, оның өзгеріп кетпеуі үшін екі қапталынан екі жанама темірмен ұстап тұру әрі бас ұстаның тапсырмасы бойынша аса баппен жетекті айналдыра тұру міндеттеледі. Сынған темірдің қо­сылған жері пештегі отта белгілі түске еніп, қызған кезде бас ұста топырақ секілді ұнтақты себе отырып, жұқа лента тәрізді сарғыш түсті металмен жетек темірдің сынған жерін айналдыра орай береді. Жұмыс толық орындалғаннан кейін жұртшылық зер салып қараса, сынықшының сынған сүйекті орнына салғанындай, жетектің сынған тұсы айнала шорлана сарғыш түсті болып байланысыпты. Кешке таман паравоз жетегі орнына салынып, жүк пойызы әрі қарай жүріп кетеді.

Өміріндегі осындай ауыр да жауапты жұмысынан соң Әбдікамал ұстаның өнер жолындағы беделі ел алдында арта түсуіне ықпал еткен. Осылай­ Созақбайдан қалған жалғыз тұяқ Әбдікамал Қара­қойлы Әбдіраманның Қалтай атты қызымен отау құрып, 3 ұл, 1 қыз өрбітеді. Бүгінде ұрпақтары тамырын кеңге жайған алып бәйтерекке айналып, ата атына дақ түсірмей, өмірден өз орындарын тапқан.

Елге белгілі болған Әбдікамал ұста 1978 жылы абыроймен еңбек демалысына шықса да бойынан қуаты кеткенше көпшіліктің сұранысын орындап берген. Ол кісі 2004 жылы 77 жасында өмірден озды.

Ұстаның көзі тірісінде інісі Сейіт­мұрат Ембергенов аудан орталы­ғынан тарихи-өлкетану музейін ұйым­дастырып жатқанын айтып барғанда, өз қолы­мен жасаған өнер туындылары ошақ, кісен, қабан қақпаны секілді құнды дүниелерді берген. Бұл жәді­герлер бүгінде ауданның музей қорын­да сақтаулы тұр. Осындай темір ұсталарының жолын бүгінгі жас ұрпақ лайықты жалғастырса, ата кәсіп жанданып, оның елге тигізер пайдасы көп болар еді.



Жәнібек МАХАМБЕТ,
өлкетанушы

23 шілде 2022 ж. 378 0