– Айнұр Әбсадыққызы, Жаңа жыл қарсаңында алған марапатыңыз құтты болсын.

– Рақмет!

– Ұлттық ойынға қалай келдіңіз? Алдымен әңгімені содан бастасақ?..

– Мен көпбалалы отбасында тәрбиелендім, үлкен ағаларым, әпкелерім спорттық ойындарға бейім болды, Мен де сол бауырларыма қарап спортқа жақын болып өстім. Мектепте оқып жүргенде спорттың барлық түрімен шұғылданып үлгердім. Аудандық балалар мен жасөспірімдер спорт мектебінде дзюдо күресі бөлімшесінде Ақылбек Нұрахатов ағай да дзюдомен шұғылданып, көптеген облыстық, республикалық жарыстарда топ жардым. Дзюдодан ҚазССР спорт шеберлігіне үміткер атағына ие болдым.

1984 жылы ол кезде 8 жылдық №210 мектепте оқып жүргенімде ең алғаш тоғызқұмалақ әліппесін үйреткен ұстазым, дене шынықтыру пәнінің мұғалімі Бахытжан Оспанұлы Әбілпаттаев еді. Біз мектеп қабырғасында жүргенде көктемгі демалыс кезінде Бахытжан ағай оқушылар арасында болатын республикалық жарысқа апаратын. Сол жарыстарда тоғызқұмалақ ойынының негізін қалаушылар Әбілда Ақшораев, Серікбай Тілеубаев сынды үлкен ағайлардан тәлім-тәрбие ала бастадым. 1987 жылы орта мектепті бітіріп, Ресейдің Пенза қаласында жоғарғы оқу орнына түстім, ол жақта да дзюдодан Ресейдегі жарыстарға қатысып, жақсы нәтижелерге кол жеткіздім. Бірақ отбасылық жағдаймен 1988 жылы ауылға қайта оралып, аудандық балалар мен жасөспірімдер спорт мектебіне дзюдо күресінен жаттықтырушы болып жұмысқа қабылдандым.

Спорт мектебіндегі барлық жаттықтырушылардың ұлттық ойынға ынтасы ерекше болатын. Күнделікті жұмыс аяғында жаттықтырушылар арасында жарыс өткізу үрдіске айналды. Соның нәтижесінде барлық жаттықтырушылар К.Иноятов, П.Абдулпаттаев, С.Қоб­лан­дин, Б.Рысмаханов, Р.Кенжеғұлов, К.Қарашаев, Б.Ахметов ағайлармен облыстық, республикалық жа­рыс­тарға қатысып, Тереңөзек тоғызқұмалақшылары топ жаратынбыз. Осылайша ұлттық ойынға бірыңғай бет бұрдым.

– Айрықша есте қалған жеңісіңіз есіңізде ме?

– Әрине, оны ұмытуға болмайды. Шыдамдылық пен қыруар еңбек, ұлттық ойынға деген шексіз махаббат пен ынта-жігер арқасында 1990 жылы Орта Азия және Қазақстан фестивалінде топ жарып, спорт шебері атағы нормасын орындадым. Осы жеңісім айрықша есте қалды. Өйткені жеңіспен қоса «Қазақ ССР спорт шебері» атағына республика бойынша екінші, ал Қызылорда облысы бойынша бірінші болып қол жеткіздім. Осыдан кейін де әртүрлі деңгейдегі жарыстарда топ жарып жүрдім, Қазақстанның 4 дүркін, Қырғызстаның 5 дүркін чемпионы атандым, көптеген халықаралық жарыстарды бағындырдым.

– Бұл жеңісіңіз сіздің биік белестерді бағын­дыруыңызға әсер еткен болар?

– Әлбетте. 1991 жылы оқуымды жал­ғастыру мақсатында Алматы қаласына ауы­сып, оқумен қоса тоғызқұмалақтан жаттық­тырушы болып жұмыс істедім.

1997 жылы Қазақстан Республикасы Туризм және спорт министірлігіне ұлттық спорт түрлері бойынша мемлекеттік жаттықтырушы болып тағайындалдым. 1999 жылы елімізде әйелдер арасында тұңғыш болып тоғызқұмалақтан «Қазақс­тан Республикасының ха­лық­ара­лық дәре­жедегі спорт шебері» атағына ие болдым.

2006 жылдан бастап тоғызқұмалақтан Қазақстан құрама командасының бас жаттықтырушысы болып жұмыс жасаймын. 2008 жылы «Тоғызқұмалақтан Қазақс­тан Республикасына еңбегі сіңген жаттықтырушы» атағы берілді.

– Тоғызқұмалақ спортының елі­мізде даму қарқыны туралы айт­саңыз?

– Қазіргі таңда тоғызқұмалаққа ден қойған­дардың басым бөлігі – жастар. Ресми дерек­тер бойынша, 190 мыңнан астам мектеп жасындағы бала тоғызқұмалақ ойнайды. Мектептерде 10 мыңнан астам үйірме бар. Спорт мектептеріндегі 127 тоғыз­құмалақ бөлімшесінде 300-ден астам жаттықтырушы жұмыс істейді. Егер осыдан 5-7 жыл бұрын тоғызқұмалақ көбіне тек оңтүстік өңірлерде жақсы дамыды де­сек, бүгінгі таңда Қазақстанның барлық өңірінде тоғызқұмалақ қанатын кеңінен жайып келеді. Әсіресе, Қызылорда, Ақтөбе, Павлодар, Қостанай, Батыс Қазақстан жә­не Түркістан облыстары көш басында келе жатыр.

– Төл ойнымыздың халықаралық деңгейдегі дамуы, өзге елдердің тоғыз­құмалаққа деген көзқарасын біл­сек деген көкейде сұрақ тұр.

– Соңғы кездері төл ойынымыздың та­мыры тереңге тартып, елімізде ғана емес, өзге елдерде де дами бастады. 2006 жылы тоғызқұмалақ ойыны Лондондағы зияткерлік ойындар бағдарламасына, 2008 жылы Чехиядағы дүниежүзілік зияткерлік ойындар бағдарламасына енгізілді. 2008 жылы Дүниежүзілік то­ғыз­құмалақ федерациясы құрылып, пре­зи­дент болып қоғам қайраткері Әли­хан Байменов сайланды. Бүгінгі таңда Дүниежүзілік тоғызқұмалақ федера­ция­сы ұйымдастыруымен 5 Әлем чемпио­наты, 5 Азия чемпионаты, 4 Еуропа чемпио­наттарында тоғызқұмалақтың классика, рапид және блиц түрлерінен жарыстар өткізіледі.

Тоғызқұмалақтың жеке тұлға бойын­дағы ойшылдық, есептегіштік қасиет­тері мен қиял байлығын арттыруы, жеке өнер туындысы ретіндегі эстетикалық қырлары, өзіндік төлтума мәдениет ерекшеліктері шетел азаматтарын барынша қызық­тырады. Көшпенділердің зияткерлік спор­тын үйренгісі келген көптеген тұлғалар Әлем, Азия, Еуропа чемпионаттарына қа­ты­сып, бай тәжірибе жинауда. Бұл чемпионаттарға қатысып олар да өзіндік болмысын биіктетсе, тоғызқұмалақтың да әлемде танымалдылығы арта түседі.

Бүгінгі таңда тоғызқұмалақтан Моң­ғолия, Қытай, Ресей, Чехия елдерінде мек­теп оқушыларының қатысуымен ұлттық біріншіліктер өткізу қолға алына бастаған. Сол сияқты тоғызқұмалақтан Франция, Ұлы­британия, Швейцария, Колумбия, Анти­гуа және Барбуда елдерінде зияткерлік ойын­дар фестивалінің бағдарламасында халықаралық жарыстар жүйелі түрде өткі­зіліп келеді.

Шетелдерден тоғызқұмалақтың ойын тақталары мен оқулықтарына сұраныстар көбейіп отыр. Қытай мемлекетінде тақта шығарылып, жергілікті сұранысты толық қамтып отыр, ал түрік бауырларымыз тоғыз­құмалақ тақтасын өз елдерінде шығаруды ойластыру үстінде. Бұл да – тоғыз­құмалақтың халықаралық деңгейдегі беделінің көтерілуі мен бұқаралық сипаты­ның артуының көрсеткіші болса керек.

– Біздің ұлттық ойынымыз ға­лам­торда даму үстінде деп ести­міз. Осының жай-жапсарына тоқтал­саң­ыз.

– Канадалық Арти Сандлер, германия­лық Ральф Геринг және қазақстандық Серік Ақтаевтың бастамасымен 2009 жылы әлемдік ғаламторда тоғызқұмалақ ойыны алғаш тіркеліп, оны www.iggamecenter.com сайтында онлайн жүйеде ойнайтын бағдарлама жасалынды. Қазір осы әлемдік ойын порталында тоғызқұмалақ танымал 145 ойынның арасында бірінші орында. Сонымен бірге тоғызқұмалақтан қазақ, чех, ағылшын, орыс, түрік тілдерінде сайттар ашылды. Ал 2010 жылы бағдарламашы Ернар Шамбаев спорт шеберлері Серік Ақтаев, Диана Кенинамен бірігіп, тоғыз­құмалақтың Қазақстандағы жетілген компь­ютерлік бағдарламасын дайындады. 2017 жылы Ернар Шамбаев ұялы теле­фондарға арналған бағдарламаны қолда­нысқа жасап шығарды.

Чехияның Пардубице қаласында өте­тін жыл сайын­ғы зият­керлік ойындар олим­п­иадасындағы тоғыз­құмалақтан ком­пь­­­ю­терлік бағдарламалардың халықа­ралық жарысы қазіргі кезде басқа ел спортшыларын да қызықтырып отыр. Осы бәсекеге Камерун, Чехия, Қырғызстан бағ­дар­ламашылары өз туындыларын әкеліп, қатыстырды.

– Тоғызқұлақтан Қазақстан құра­масы сапында ел намысын қорғап жүрген шәкірттеріңіз жөнінде айтып өтсеңіз?

– Қазақстан құрама командасы сапында жоғары жетістіктерге жеткен көптеген шәкірттерім бар. Атап айтатын болсақ, команда үздіктері 9 дүркін әлем чемпионы Қазақстан Республикасына еңбегі сіңген спорт шебері Әсел Далиева, 4 дүркін әлем чемпионы, Қазақстан Республикасына ең­бегі сіңген спорт шебері Ғалымжан Темір­баев, 3 дүркін әлем чемпионы Қазақстан Республикасына еңбегі сіңген спорт ше­бері Хакімжан Елеусінов, 3 дүркін әлем чем­пионы, Қазақстан Республикасына еңбегі сіңген спорт шебері Серік Ақтаев, 2 дүркін әлем чемпионы, Халықаралық дәрежедегі спорт шебері Диана Кенина, 2 дүркін әлем чемпионы, Халықаралық дәрежедегі спорт шебері Нұрбек Қабиев, 2 дүркін әлем чемпионы халықаралық дәрежедегі спорт шебері Лина Каримова, әлем чемпиондары Халықаралық дәрежедегі спорт шеберлері Салтанат Сапарбекова, Гүлжанат Алда­бергенова, Қымбат Нөсерова сынды үздіктер бар. Әрине команда үздіктеріне қарап бой түзеп келе жатқан жас талантты спортшылар да бар. Атап айтсақ, Қазақстан чемпионы атанып жүрген, әлем чемпионаттарында күміс, қола жүлделерді бағындырған халықаралық дәрежедегі спорт шеберлері Бексұлтан Бостандықов, Ақерке Кенжебекова, Саят Жандарбек, Аружан Абдыханова, Гульнара Базаралиева, Аманбек Өндірбаев, Азия чемпиондары Халықаралық дәрежедегі спорт шеберлері Жанат Каймульдин, Жарасхан Сағымбаев, Медет Хусаинов, Роза Раимбекова сынды спортшыларға да болашақта үлкен үміт артып отырмыз.

– Әңгімеңізге рақмет.