Құлболдының құдіреті
Сырдың қасиетті топырағы сан ғасырлық тарих қойнауынан жеткен ғажайып құндылықтардан кенде емес, – дейді syrboyi.kz. Қорқыт абыздан бастауын алған рухани мол қазынамыздың туған жердің тылсымына тұнған сыр-сипаты ерекше. Тұңғыш Президент – Елбасы Н.Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру» және «Ұлы даланың жеті қыры» мақаласының аясында «Сыр медиа» ЖШС журналистері туған өлке тарихын танып, таразылап, оқырманға жеткізу ісін ары қарай жалғастыра береді. Өткен аптада экспедиция мүшелері Сырдария және Жалағаш аудандарында болды. Қасиетті Арыстанбаб, Қожа Ахмет Яссауи мұраларынан бастау алған осындай құндылықтардың қатарында Құлболды ишан, Қалжан ахун, Беркімбай қалпе туралы дәйекті деректер білгенге маржан, бірегей дүниелер.Облыстық рухани жаңғыру орталығының бөлім басшысы Мұрат Жетпісбаев бастаған бір топ журналист таңертең Сырдария ауданы, Қоғалыкөл ауылына бет алдық. Ондағы нысанамыз – қасиеті ерек Құлболды ишан мешіті. Ишанның ұрпағы, кезінде ауылға басшылық жасаған, ел тарихынан хабары мол азамат Қамар Рүстемов ағамызбен әңгімелесіп, тарихи тұлғаның өміріне қатысты көптеген мағлұматты көңілге түйдік.
Құлболды ишан ХVІІІ ғасырда өмір сүрген. Ол – әйгілі Қожа Ахмет хазірет сұлтан негізін салған софылық діни ілімнің Тұран өңіріндегі ең соңғы өкілі саналатын Қажы Мәді Қожаның үлкен ұлы Қожаның бесінші ұрпағы. Жас кезінде Ысмайыл Әздүр молдадан арабша оқып үйренген зерек бозбала Бұқарадағы «Мір Араб» және «Көкілташ» медреселерін бітіріп, одан соң Сыр бойындағы Айтқожа, Марал ишандармен бірге Ауғанстан еліндегі ислам шейхынан дәріс алады. Бұл жерде ұстаздары Құлболдының бойынан ерекше қасиетін байқап, орайы келгенде сыннан да өткізеді. Бір күні оқу орны табалдырығының оң босағасына Құран кітапты жасырып қойып, шәкірттерді кезекті дәріске шақырады. Топырлап жеткен топ баланың арасынан Құлболды табалдырықтан аттамай, кідіріп қалады. Ал басқалары ештеңеге қарамай есіктен ішке лап қояды. Сонда ұстазы шәкіртінен:
– Неге кідіріп қалдың? – деп сұрайды.
– Ұстаз, босағада бір қасиетті зат тұр. Содан аттай алмадым,– дейді ол. Медреседе оқып жатқанына бір-ақ жыл болған баланың бойындағы бұл қасиеттің тегін еместігін аңғарған ұстазы әлгі өзі жасырған Құран кітабын табалдырықтың астынан алып шығады. Сөйтіп ұстазы шәкіртінің аса зеректігіне көңілі толып, оған деген сенімі арта түскен екен.
Құлболды ишан «Мир Араб» медресесін бітіргеннен кейін сол оқу орнының жолдаған бағыты бойынша қазіргі Сырдария ауданының төңірегінде өмір сүріп, осы жерді мекен еткен халыққа ислам дінін уағыздайды. Тек дін саласын емес, жалпы елдің орташа сауаттылығын қалыптастыруға, сонымен қатар, ел арасында ынтымақ пен бірліктің тұрақтануына үлкен үлесін қосады. Түрлі дерттің шипасын біліп, емшілікпен де айналысқан. Өте мейірбанды, ғұлама адам болған деседі. Ишанның алдына ниет қылып барғандар Тәңірдің жарылқауымен, тілектеріне жетеді екен.
Құлболдының құдіретіне Тәшкеннің бегі де тәнті болған деген сөз бар ел ішінде. Ол қалай болған? Естігенімізді айтайық, сол жылдары аспаннан тамшы тамбай, елді қуаңшылық жайлайды. Сай-саланың бәрі құрғап, әбігерге түскен жұрт амалы таусылып, Құлболды ишанға келеді. Қаумалап келген қалың жұрт ол кісі дұға оқыса, бәлкім, Жаратушы Хақтың назары түсіп, жаңбыр жауады ма деген үмітте еді. Ишан көпшіліктің тілегін қабыл алып, тәуекел етеді. Әлбетте, бұл оңай шаруа емес. Соңы не боларына ешкімнің көзі жетпейді...
Аз уақыттан соң бір шешімге келген ишан ауыл-ауылдан арқан жинатады. Құлаш-құлаш арқандарды бір-біріне жалғап, одан соң дұғасын дәріптеп оқиды-дағы әлгі арқанды аспанға қарай лақтырады. Сол кезде көптің көз алдында керемет бір оқиға орын алады. Әлгі арқан шеңберлене бұралып, биікке қарай шаншыла көтеріледі. Аса күшті жылдамдықпен айналған арқан бірте-бірте ысылдаған аждаһаның кейпіне ұқсап, ақыры аспан кеңістігіне еніп ғайып болады. Таң қалған жұрт тәубесін шақырып, Тәңірінің қандай да бір тартуын күтеді. Арада біршама уақыт өткенде аспанға қара бұлт үйіріліп, айнала күңгірт тартады. Демін ішіне тартып, тына қалған көк жүзі бір мезетте күркіреп беріп, жауын құйып салады. Қара жер де, көк шалғын да бір қарық болып қалады. Сай-салаға су толып, халықтың көңілі де қанағат табады. Ишанның білімдарлығына бұрынғыдан бетер елдің сенімі арта түседі. Сондай-ақ, осы тәріздес тылсым оқиғалар одан кейін де кездесіп тұрады.
Бұл әңгімені біз Қамар Рүстемов ағамыздан естіп, жазып алдық. Ол кісінің айтқан тағы бір әңгімесі – Құлболды ишанның Тұрсынбай датқаны Қоқан хандығының тұтқыннан босатып алғаны жайлы деректері бізді қызықтыра түсті. Енді соған тоқталайық.
Тұрсынбай Бүркітбайұлы – ХІХ ғасырда Сыр бойында өмір сүрген, ел басқару ісінде дарабоз қарым-қабілетімен танылған қайраткер адам. Осы кезеңдегі басқыншы Қоқан хандығы билеушілерінің сеніміне кіріп, сол мемлекеттегі төртінші жоғарғы билік лауазымы – датқа атағын алады. Кейіннен Ақмешітті жаулап алған Ресей патшасы да оған зауряд-хорунжий (жорықтағы офицерлік шен) атағын берген. Тіпті орыс патшасы оны қазақтың игі жақсыларының қатарында патшалықтың бас шаһары Петербордағы салтанатты қабылдауына шақырып, сый көрсеткен. Біліп отырғанымыздай, Тұрсынбай датқа сол дәуірдегі белгілі саясаткер тұлға. Саясаткер дейтініміз, тарихи деректерде ол Сыр бойы халқының тұрақтылығын сақтап, ел өмірінің ілгерілеуіне елеулі қызмет еткен адам.
Сол Қоқан хандығының билігі жүріп тұрған шақта ханға халықтан түсетін түсім күрт азайып кетеді. Содан хан Тұрсынбай датқаны көп әскер қосып, іргелес жатқан Құлболды ишан ауылын шауып, түсім алып келуге жұмсайды. Сол мақсатпен түнделетіп келген Тұрсынбай датқа да, оның сарбаздары ұйқы көрмей, шыбын-шіркей, шаянның шағуынан әбден әбігерге түседі. Оның себебін іштей білген датқа райынан қайтып, сый-сияпатын алып, Құлболды ишанға сәлем бере келеді. Ол мұнда келгендегі ойын айтып, кешірім сұрап, ишанмен ақыреттік дос болған екен. Осы жағдайдан кейін Тұрсынбай датқа мен Қоқан ханының арасы дұрыс болмай, ақыры хан датқаны тұтқындайды. Сонда Тұрсынбай датқа «Мені бір құтқарса, Құлболды ишан ғана құтқара алар» деп елге астыртын хабар жібертеді.
Хабар жетісімен, датқаны ақтап алуға келген Құлболды ғұламаны Қоқан ханы орнынан атып тұрып қарсы алады. Оң жағына отырғызып, ишанның сөзін тыңдап, өтінішін бірден қабыл алады. Тұтқындағы Тұрсынбай датқаны босата келіп, Құлболды ишаннан кешірім сұрап, айыппұл төлейді. Үлкен құрметпен, арнайы пәуескемен шығарып салады. Ешкімге иілмейтін сұсты ханның бұл күйіне таң қалған бас уәзірі:
– Уа, бегім қазақтың бір қара шалының алдына соншама құлдық ұрғаныңыз қалай? – десе керек. Сонда біразға дейін өз-өзіне келе алмаған бек:
– Әй, сен не білесің, бір Тұрсынбай емес, ол сұрағанда Тәшкенді халқымен беріп, сені құрбандыққа шалып, қалған уәзірлерімді құлдыққа берер едім. Біле білсең, ол есіктен кіріп келгенде екі иығындағы екі айдаһардан жаным көзіме көрінгендей болды, – деген екен.
Дін жолының ғибратын жете меңгерген әулие кісілер өздерінің өмірден өтер сәтін алдын ала сезетіні жайлы көптеген әңгімелерде айтылады. Құлболды ишан да өмірден өтерінің алдында «Мен енді о дүниелік адаммын. Мен өлген соң Арқа жақтан Оспан есімді руы Қыпшақ кісіні әкеледі. Оны менің жаныма жерлеңдер»,– деп аманат айтып қалдырады. Айтқанындай, Құлболды ишан өмірден өтісімен, Арқадан әлгі айтқан адамның мүрдесін әкеп, ишанның қасына жерлейді. Кейіннен Тұрсынбай датқа Құлболды ишанның басына қамкесектен күмбез тұрғызған. Қазір күмбездің ішінде екі сағана бар. Бірі – Құлболды ишандыкі, екіншісі – Оспан сағанасы. Алайда Оспанның кім екені жайлы мардымды дерек жоқ. Абзал мақсұм, Әбу мақсұм да осында жатыр. Арнайы құлпытастары қойылған. Ал, батыс жақ төрт құлақтың ішінде ишанның бибісі, басқа балалары, немерелері жерленген.
2002 жылы Құлболды ишан кесенесі қайтадан жаңғыртылып салынды. Бұл жұмысқа сол жердегі ауыл-аймақ түгел атсалысты. Ғұламаның Әубәкір, Омар, Пазыл атты ұлдарынан тараған ұрпақтары бүгінде Астана, Алматы, Тараз, Шымкент қалаларында, дені Қызылорда облысында тұрақтаған. Омардың ұлы Құламқадір ишан әрі болыс болған. Бұл туралы деректер Жүсіпбек Аймауытовтың, Міржақып Дулатовтың шығармаларында кездеседі. Екінші немересі Әбдіхалық Меккеге үш рет барған. Ал, 1903 жылы үшінші рет барғанында Меккедегі «Мухаммедия» медресесінде шежіре жаздырып алған. Осы шежіре бойынша Құлболды ишан Әзірет Әлінің 43-ұрпағы – Әзіретәлінің үшінші баласы Мұхаммед Әнапиядан тарайтыны нақтыланған.
Қамар ағамыздың айтуынша, бұл айғақ хатты кезінде Халифа Алтай оқып, «Шырақтарым, өте қадірлі зат екен, дұрыс сақтаңыздар» деген екен. Алайда кейіннен облыс басшылығының араласуымен бұл шежірені облыстың орталық мұрағатқа қойдырыпты. Қазір ұрпақтарында көшірмесі бар.
Құлболды ишан туралы әлі де біршама деректер бар. Соның барлығы да ишанның елге, халыққа аса құрметті адамның бірі болғанын айғақтай түседі.
Біздің келесі бағытымыз – Сырдария ауданының аумағындағы Қалжан ахун бабамыздың кесенесі. Кешегі ХХ ғасырдың басында Қалжан ахунның өзі салдырған бұл мәдени ескерткіштің де сыр-сипаты қызықтыра түседі. Бұл туралы әңгіме желісін газеттің алдағы санында сабақтайтын боламыз.
