Бауырына бала салып беру – қазаққа тән қасиет

Қазақ «Үйлену оңай, үй болу қиын» дейді. Осы­ның астарында жанұялық жағдайда түрлі сынақтар болатыны, оған төзе білгендер ғана отбасылық бақытты сезінетіні меңзеледі. Оның қатарында жас отбасылардың ұзақ уақыт бойы­­на бала сүйе алмау мәселесі бар. Осы тұс­та, даналық жолды ұстанған халқымыз жас шаңы­рақтың отауын сақтау үшін ағайындылар арасында балаларын бауырына салып беру дәстүрін ұстанған. Бүгінгі тақырыбымыздың төркіні осы туралы болмақ.

«Құдай алдында сұраусыз»

Жаратушы шеберлігінде шек жоқ. Біреуге баланы молынан береді, ал біреуді перзентке зар етеді. Ол да тағдырдың басқа салғаны, оның себебі түрліше болуы да мүмкін. Мәселен, бұрындары өмірге келген шарананың бірінен кейін бірі шетінеп кеткен кездері болған. Одан бөлек, бүгінгідей медицина дамымаған тұста ұзақ уақыт бойына бала сүйе алмай, мұң­лы болған отбасылар да көп кездескен. Тіп­ті, түп-төркіні өмірден алынған біздің қазақ ауыз әдебиетінде «Бір перзентке зар бопты» деп келетін тұстар жетерлік. Міне, осындай жағ­дайда ет жақынын бауырына тартып, оның от­басының шырқы бұзылмау үшін ағайыны кө­мекке келген. Өз кіндігінен өрбіген сәбиді жас отбасының бауырына салып беріп, «Құдай алдында сұраусыз, сулы жерде пісіріп же, сусыз жерде қуырып же, жоқтамаймын, тек тірі жүр­се болды» деген.

Адам тағдыры түрліше өрбиді десек, бұған мысалды алыстан іздеп қажеті жоқ. Аудан тө­ңірегінде осы қазақы ұстанымды ұстанған отбасылар кездеседі. Атын атамауды айтқан ке­йіпкеріміз кезінді бір ұлын қайынағасы мен абы­сынының бауырына салып берген екен.

– Қайынағам мен абысыным ұзақ жыл балалы бола алмады. Мен келін болып түскеннен кейін Құдай берген ұл-қыздарымды босандым. Сол шақта әулетіміз қайынағам мен абы­сынымның отбасы шайқалмауы үшін тілеулес болды. Атам мен енем бізге екінші ұлымыз дүниеге келгенде нәрестені абысынымның бауырына салып беруді айтты. Әрине, бауыр еті балаңды беру оңай емес. Бірақ ата-енеміздің айтқанын тыңдап, бір отбасының бақыты үшін баламызды бауырына салып бердік. Сол кездегі қайынағам мен абысынымның қуа­ныштары қойнына сыймады. Одан кейін біздің ұл-қыздарымыз өрбіді. Бауырына салғаннан кейін абысыным тағы да ұл-қызды болды. Сол кездерде кейіген кезіміз болған еді, кейіннен бір отбасының шырқын бұзбай сақтап қалуға себепші болғанымызды түсіндік, – дейді кейіп­керіміз.

Иә, ел ішін аралап жүргенде мұндай жағ­дайлармен көп кездесеміз. Кейбірі өскеннен ке­йін бауырына салғанын біліп жатады, кейбірі мұны айтпайды. Не де болса, сол кезеңдердегі қазақы салт ағайын арасын жақындатып, хал­қымыздың кеңпейіл екенін көрсетеді. Бұл – тек қазаққа ғана тән қасиет.

Бүгінгінің көзқарасы

Бұрындары медицинаның дәл қазіргідей «жоқ­тан бар жасай алатындай» дамымағанын тілге тиек еттік. Ал қазір ұрпақты «өмірге әке­лудің» сан түрлі әдісі шықты. Десе де қоғам өзгеріс үдерісіне түскен сайын ерлер мен әйел­дерде белсіздік пен бедеулік мәселесі белең алған.

«Azattyq-ruhy» ақпараттық агенттігі көр­сет­кен статистика бойынша қазір орташа есеп­пен бедеулік жиілігі – 15 па­йыз және бұл көрсеткіштің өздігінен азаю үр­дісі байқал­майды екен. Диагностиканың қазіргі заманғы әдістерінің дамуы бедеуліктің нақты себептерін анықтап, оны емдеу жолдарын іздеуге көмек­теседі. Бедеуліктің 40 па­йыздай жағдайы ерлердің репродуктивті жүйесі жұмысына байланысты. Ал аралас бедеуліктің жиілігі 30 па­йызды көрсеткен. Осы тұста, бүгінде бала сүюді жоспарламайтын отбасылық жұптардың 11 па­йызы заманауи әрі тиімді контрацептивтерді пайдаланады. Демек, бүгінгі қоғамда медицина қанша дамыса да бала сүюге зар болып отырған отбасылар да соншалықты көбею үстінде деген сөз.

Міне, осындайда отбасы ұйытқысын сақтау үшін бұрынғыша қазақы салтты ұстанатындар бар ма екен деп көрдік. «Жоқ екен» деп үзілді-кесілді айта алмаймыз, дегенмен кездестіре де алмадық. Содан жас отбасылардың бұған деген көзқарасын білдік.

– Әрине, баланы бауырына салып беру дегенді білмейді емес, білеміз. Бала кезімізде үлкендерден көп естісек, кейін өсе келе бауы­­­рына салып бергендерді кездестірдім. Бірақ бүгінгі қоғамда «Баланы бауырына салып бе­ріпті» дегенді естіген жоқпын. Оның сан алуан себеп-салдары бар. Мәселен, ілгеріде әрбір қазақ отбасында 10-15 балаға дейін болған. Ме­нің әкемнің өзі 12 ағайынды. Ал қазір ең әрі еткенде 4-5 баладан аспайтын болды. Көбінде жанұяда 2-3 бала ғана бар. Сондай-ақ бүгінде әйелдердің денсаулығы да нашар. Сондықтан бауыр еті баласын басқаның бауырына салып беру туралы әңгіме көп қозғалмайды , – дейді жас ана Ш.Қуанышева.

– Қазір перзентті болу үшін медицина жақ­сы дамыды. Кейде оның көмегімен де балалы бола алмай жататындар кездеседі. Бірақ қазір баланы бауырына салып беруді ойлайтындар көп емес. Оның орнына ажырасып кетіп, бас­қамен некелесіп жатады. Соның салдарынан отбасының шырқы да бұзылады. Тағы бір айта кететіні, қазіргілер ұзақ жыл бойына перзентті болмаса, бала асырап алуға жүгінеді. Сол се­бепті де қазір ағайыны болса да баласын бауырына салып беретіндерді кездестіру қиын, – дейді көпбалалы ана Н.Төремұратқызы.

«Өз тегімен шақырылады»

Тағдыр салған тауқыметпен кейде шарана кезінен баланы нағашылары тәрбиесіне алып жатады. Мұндай жағдайлар да бізде көп кездеседі. Осындайда баланың тегімен қоса руы да өзгеріп жатады. Яғни, бала нағашысының атына жазылып, соның қолында тәрбие көреді. Кейін өсе келе олардың шындықпен бетпе-бет келетіндері бар. Оның балаға қаншалықты ауыр­ тиетінін айтып жеткізу де мүмкін емес шығар?!

Бұл жерде айтпағымыз басқа. Бұған діни тұрғыдан да қарау керек. Дін мамандары қа­зақ қоғамында баланы асырап алу, бауырына салып беру көп кездесетінін айтады. Десе де өткінші өмірде әр пенде жан тәсілім етеді. Сондай шақта, яғни жаназа шығарарда кей уақытта мәселе туындайтыны жасырын емес.

– Мұндай жағдаймен бір емес, бірнеше рет кездестік. Ес білмей тұрған шағында бауырына басып, кейіннен олардың тегі де өзгеріп кететін жағдайлар болады. Дегенмен, асыл дінімізде арғы дүниеге барғанда әркім өз тегі­мен шақырылатыны айтылады. Қасиетті Құран­ның «әл-Ахзаб» сүресінің бесінші аятында Алла: «Оларды (асырап алған балаларды) әкесінің атымен шақырыңдар, бұл –  Алланың алдында неғұрлым әділ. Егер сендер олардың әкелерін білмесеңдер онда олар сендердің діндегі бауырларың және тәрбиеленушілерің болып табылады» делінген. Сондықтан қандай жағдай болса да әркім өз әкесінің тегін білуі міндетті және сол арқылы шақырылады, – дей­ді ауданның бас имамы А.Асқарұлы.

Қорытындылай айтсақ, баланы бауырына салып беру бұрындары болды. Ал қазір бұл дәстүрге иек артатындар жоқтың қасы. Десе де мұның астарында қандай мән бар екенін жоғарыда атап өттік. Сондықтан арғысын өзі­ңіз ойталқыға салып көріңіз, ойлы оқырман!

Ердос СӘРСЕНБЕКҰЛЫ