Айлакердің арбауына түспеңіз

Қазақта «Айла білген кі­сі­лер, көзіңді байлап алдай­ды» деген мақал бар. Яғни, айла-шарғысын жүзеге асыр­ғандар «жеңіл ақша» тауып, көпшілікті әуре-сарсаңға салған. Бүгінгі ақпараттық қо­ғамда бұл белең алып, алаяқ­тық өршіген.

Ғаламтор желісінің қолжетімділігінің арқасында кейбір алаяқтың іс-әрекеті әш­кереленуде. Мезгілсіз уақытта кез келген алаяқ жазықсыз жанның телефонына қоңырау шалу, хабарлама жазу, әлеуметтік желі арқылы бопсалауды, қорқытуды, ақ­ша сұрауды жиілеткен. Сонымен бірге жекелеген азаматтың атынан онлайн түр­де несие рәсімдеу, сауда-саттық жасау да бар. Мәселен, өткен жылы интернет алаяқ­тығына қатысты 21 мыңнан астам дерек тіркелген. Бұл осыдан 2 жыл бұрынғы көрсекіштен 7 мыңға көп.

Расында алаяқтың арбауына түскен қан­шама адамның тағдыры қиын жағдай­да. Сан мыңдаған адамды сан соқтырып кеткен олардың жазасын қатаңдату керек-ақ. Жаһандану құрылымында интернет пен цифрлы технологияның кеңінен дамуы қылмыс түрлерін біршама көбейткені мәлім. Бүгінде алаяқтыққа барған күдікті ҚР Қылмыстық Кодексінің 190-бабы «Алаяқ­тық» бойынша жауапкершілікке тартылады екен. Кез келген алаяқтыққа жол берген азамат бөтеннің мүлкін жымқыру немесе алдау, сенімді теріс пайдалу жолымен бөтен мүлікке иемденуге қатысты жазасын өтейді. Алаяқты жазалау негізінде мүлкі тәркіленіп, 1000 айлық есептік көр­сеткішке дейін айыппұл салуға немесе түзеу жұмысына 600 сағатқа дейін тарту көзделген. Қоғамдық жұмыстан бөлек, 2 жылға дейін бас бостандығынан айыру қарастырылған. Қаншама адам осы қылмыс түрімен жазасын өтесе де, айылын жияр емес.

Әлеуметтік желі мен интернет плат­форманың көмегімен сауда-саттықпен айналасу үшін адамдар зор мүмкіндік алды. Осылайша, мыңдаған тауарды тапсырыс арқылы алдыратын көпшілік интернет алаяқтығына тап болуда. Сапасыз та­уарды сату, негізсіз жарнама жасау арқылы тұтынушыны иландыру, сатып алынған та­уарды уақытылы жеткізбеу, тауардың қаражатын қайтармау секілді деректер жиі кездеседі. Өз кезегінде алаяқтыққа барған кісілер арзан бағада тауарды жарнамалап, тұтынушыны өзіне тартады. Ақырында жаппай тауарды сатып ала бастаған көп­шіліктің қаржысын жымқырып, барлық платформадан өздері жайлы деректі жоя­­ды. Тұтынушымен байланысты бұзады. Белгілі бір мөлшерде қаржы аударған тұ­ты­­­нушы орасан зардап шегетіні рас.

– Біз отбасымызбен интернет арқылы дүкеннен зат сатып алуды жолға қойған­­быз. Бірнеше рет тұрмысқа қажетті та­уарды үйге дейін жеткізу арқылы интернет дүкенінен алдыртқан болатынбыз. Осы жолы Алматы қаласынан түрлі-түсті қағаз шығаруға арналған принтер аппаратына тапсырыс берген едік. Бірақ тауарды сатушы бізге басқа үлгідегі тауарды ұсыныпты. Нарықтағы бағасы төмен принтердің сапасы көңілге қонбайды, функциясы мүлдем бөлек. Расында біз тұтынушының құқығы қорғалмайтындығын аңғардық. Жарнама­да көрсетілген тауардың орнына басқа принтерді сату арқылы саудагер бізден едә­уір ақша алғаны байқалады, – дейді Ербол Мыңжасаров.

Негізінен, ақпараттық технологияға ке­рі әсірін тигізетін вирусты ойлап тапқан дамы­ған елдер емес. Оның жарыққа шығуы­­на Пәкістан мемлекеті себепкер болған. Бүгінде мыңдаған адамның жеке мәліметіне қол жеткізе алатын компью­терлік бағдарлама жеткілікті. Сонымен бірге алаяқтыққа баратын арам пиғылды жандар нысаналы адамын барынша зерттеп алады. Ұтыс ойындар, инвестициялар мен бәс саудаларға иланатын жекелеген адамның сеніме кіреді. Оларға сенген көпшілік интернет ресустарына жеке дерегін ерікті түрді енгізеді екен. Ақырында, алдауға арбалып қалған жұртшылық көп мөлшердегі қаражатынан айырылады.

Негізгі мақсатына қол жеткізу үшін түрлі айла-амалды қолданатын алаяқтың адамды қорқыту, бопсалауы көптеп кездеседі. Сондай-ақ өзі ойлаған дүниені мақсатты түрде жүзеге асыра бастайды. Көбіне алаяқтық фактісі белгілі бір мөлшерде қа­ражат талап ету бойынша тіркеледі. Түрлі әлеуметтік желі қолданушысының ар-на­мысына тиетін сөздер айтып, шындыққа жанаспайтын түрлі оқиғаны құрастырады. Үрейге берілген кісіден қомақты қаржы сұрайды. Сонымен бірге сансыз әлеуметтік желіге өзге біреудің атынан кіру арқылы мол көлемде ақша сұрау жиілеген. Мұндай уақытта дер кезінде құзырлы органға хабарласу керектігі айтылады. «Сәлеметсіз бе? Сіздің атыңызға қомақты ұтыс шығып тұр. Ақшалай сыйлық ұтып алыңыз». Бұл – телефон тұтқасының ар жағынан естілетін үйреншікті сөздер. Осындай алаяқтың арбауына түскен бірнеше отбасының шаңырығы ойран болғаны жасырын емес.

Бүгінде алаяқтар жымқырған қаржысын бір шоттан екінші шотқа аударуға бейім. Немесе шоттағы қаражатты қолма-қол ақшаға айналдыру оңай.

Кейбір жағдайда алаяқтар жәберле­ну­ші­нің жеке мәліметіне қалай қол жеткі­зетіндігі ойлантады? Көбіне олар банк тұ­ты­нушысының жеке мәліметіне телефон нөмірі арқылы қол жеткізеді екен. Яғни, кез келген алаяқ «Kaspi Bank»-тің қосым­шасына нөмірді теру барысында нысана­лы адамы жайлы мағлұматқа ие болады. Осылайша, көптеген адамға хабарласып, есепшоттағы қаражатын жымқыруға әрекет етеді. Қандай жағдай болмасын алаяқтар жеке мәлімет сұраған мезетте өзіңіз тұтынатын банктің сенім телефонына хабарласып, ақпараттың рас-өтірігін анықтау керек. Қай кезде де құқық қорғау органдары күдікті қоңырау мен хабарлама келіп түскенде банктің көмегіне жүгі­ну керектігін алға тартады. Міне, интернет алаяқтығы белең алған тұста әрбір жеке мәліметті қатаң сақтау маңызды рөл ойнайды.

Адамдар алаяқтың арбауына түспей, құ­зырлы органмен байланыс орнатқаны абзал. Сансыз қылмыстың артында жүздеген алаяқтың бассыздығы жатыр. Жүздеген қылмыс ашылған уақытта өз қулығын жасырған алаяқ тұрады. Сондықтан айла­кердің айласынан сақтана жүрейік.

Балтабай ОРДАБЕКОВ