«Біз бүкіл ел болып Жаңа Қазақстанды құрамыз. Бұл – оңай шаруа емес. Жұртымыз жаңаша өмір сүруге бейімделуі қажет. Халқымыздың сана-сезімі, құндылықтары түбегейлі жаңаруы керек. Сонда ұлттың жаңа сапасы қалыптасады. Бір сөзбен айтқанда, барша еліміз жаңарады». Бұл Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың Ұлттық құрылтайдың алғашқы отырысында айтқан сөзі.

Президент Жаңа Қазақстан бір күнде немесе бір жылда құрылмайтынын айтып өтті. Бұл – бүкіл қоғамның өзгеруін талап ететін күрделі әрі ұзақ үдеріс. Сондықтан да бұл идеяны жүзеге асыру үшін билік те, халық та бірге әрекет етіп, ел мүддесі бәрінен биік болуы шарт. Осы ретте ертеден келе жатқан ата дәстүрімізге сай құрылтай шақыру мен құрылтай ұйымдастыру бас­тамасының ел­ді біріктіру ісінде алатын ор­ны ерекше екені айтпасақ та түсінікті. Президент сөзімен айт­сақ, «Төл тарихымызда ұлт тағ­дырын шешкен құрылтайлар бол­ған. Оның көбі халқымыз үшін маңызды кезеңде өткізілген. Талас құрылтайынан кейін Алтын Орда дербес мемлекет болды. Қарақұм және Ордабасы құрылтайлары жұртымызды ел қорғауға ұйыс­тырды. Орынбордағы бірінші қазақ құрылтайында Алаш партиясы құрылды. Екінші құрылтайда Алаш автономиясы жарияланды. Еге­мен­­дік кезеңінде Дүниежүзі қазақ­тарының алғашқы құрылтайы өткі­зілді. Бұл жиында сырттағы қан­­­дастарымыз Атамекенге ша­қырыл­ды. Ұлы көш Тәуел­сіз Қазақс­танға бет алды».

Иә, қазақ құрылтайларының бәрі де ел дамуына зор өзгеріс әкелді. «Кеңесшіл ел кемдік көрмейді», «Кеңесіп пішкен тон келте болмайды», «Кеңесіп ел басқару – келелі істің белгісі, Жұмыла жұмыс атқару – өрелі елдің белгісі» деген нақыл сөздер содан қалса керек. Ұлытау төрінде өткізілген Ұлттық құрылтайды да бабалар жолының жалғасы ретінде бағамдасақ болады. Оның үстіне қазақ ырымшыл халық. Әр істен игілік іздеп, жақсылықтан тін тартып, бірлікке де, тірлікке де тірек боларлық ұйғарым жасайды. Сондықтан Ел Президенті құрылтайға келер алдында тұтас елдің атынан ұлы Жошы ханның рухына құран бағыштап, құрбан шалды. Жаңа Қазақстанды құру жолындағы тарихи қадамның киелі жерден басталуы – жақсы ырым. Ұлы даланың төрінде тұрған Ұлытау талай тарихи оқиғаның куәсі болған. Ел тағдырын ай­қын­даған көптеген маңызды кеңес­тер дәл осында өткен. Киелі өл­­кеде Алтын орда әмір­­шілері мен Қазақ хандарының ізі қал­ған. Ұлттық құрылтай мүшелері сол ұрпақтар сабақтастығы жалғасын тапсын деп осы жерге табан тіреді.

Жұртшылық жақсы біледі, Президенттің 2022 жылғы 8 мау­сым­­­­дағы Жарлығымен Ұлытау об­лы­­сы құрылды. Дербес облыс мәр­­­тебесі осы аймақты тың сер­пін­­мен дамытуға мүм­кіндік берді. Жаңа жұмыс орындары ашылып, ха­­лық­тың әл-ауқаты жақсара түс­ті. Жаңа нысандар, әлеу­меттік ке­­­шен­­дер бой көтерді, өңірдің ту­рис­тік әлеуеті артты. Осы­лайша об­­­лыс­­тың алғашқы қа­дамы Ұлттық құ­­рыл­­тай жиынынан басталып, ұлт ұя­­сы Ұлытаудың ғасырлар бойғы ұлы миссиясы қайта жалғасын тап­­ты.

Ұлттық құрылтайдың алғашқы отырысында оның құрамында 117 адам енді. Құрылтайға барлық об­­лыстың, сан түрлі саланың, әр буынның өкілдері қатысты. «Біз көпті көрген ел ағаларының ақыл-кеңесіне жүгінеміз. Белсенді аза­­маттық ұстанымы бар орта буынның тәжірибесін ескереміз. Жа­­­ңаша ойлайтын жастардың тың идея­ларын қолдаймыз» деп атап өтті Президент.

Құрылтайға Парламент депу­тат­тары, саяси партиялар мен Қазақстан халқы Ассамб­леясының мүшелері де шақырылды. Үкіметтік емес және кәсіби ұйымдардың өкілдері де шет қалған жоқ. Құрылтай құрамына өңірлік қоғамдық кеңестердің мүше­лері де қосылды. Құрылтай мүше­леріне қарата Мемлекет басшысы «Мен Ұлттық құрылтай атына заты сай болып, ел үмітін ақтайды деп сенемін. Бізде түрлі пікірталас алаңдары бар. Бірақ, Құрылтайдың орны бір бөлек. Құрылтай – кең ауқымды жиын. Бірақ, бұл жұмыстың сапасына кері әсер етпеуі керек. Отырыстарды мұқият ұйымдастыруымыз қажет. Бұл жерде шын мәнінде халықтың үні естілуге тиіс. Кез келген адамды Құрылтайға қатыстыруға болмайды. Жұрттың мұң-мұқтажын, талап-тілегін жеткізетін азаматтар бас қосуы керек. Бұл ел бірлігін нығайтатын, қоғамды ұйыстыратын тың идеялар орталығы болатынына кәміл сенемін» деді.

Отандық және шетелдік саясат­тану­шылар Ұлт­тық құрылтай қар­саңында Қазақстан туралы өз ойларын жариялап жатты. Көбісі билік пен қоғамның әріптестігі Әділетті Қазақстанды құру ісінде айрықша рөл атқаруға тиіс екенін айтты.  Осы орайда, референдум жаңа қоғамдық мәміленің негізін қалыптастырды деп нық сеніммен айта аламыз. Құрылтайда Мемлекет басшысы бірқатар маңызды ұсынысын ортаға салып, жұртшылықпен ой бөлісті. Әуелі жалпыұлттық бірлікті нығайту туралы айтты.

«Біз демократия дәстүрі жетілген, мықты азаматтық қоғам құрамыз. Бұл – стратегиялық бағытымыз. Осы бағдарды берік ұстануымыз керек. Соңғы үш жылда бұл салада біраз нәтижеге жеттік. Билік пен халық арасында мазмұнды диалог орнаттық. Бұған Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі зор септігін тигізгенін атап өткім келеді. Сол арқылы бірқатар озық идеялар ұсынылды. Митингілер туралы  демократиялық заң шықты. Партиялық сайлау тізіміне әйелдер мен жастар үшін отыз пайыздық квота енгізілді. Қоғамдық кеңестердің жұмысы жандана түсті. Саяси жаңғыру бағдарламасы арқылы оң бастамалар лайықты жалғасын табары сөзсіз» деді Президент.

Мұнан соң реформалардың мән-маңызын халыққа түсіндіру қажеттігіне баса назар аударды. Ең бастысы, жаңғыру үдерісі біртіндеп жалпыұлттық сипатқа ие бола бастағанын айтты. Сондай-ақ жаңа технологиялар ар­қылы халықты ауқымды реформаларға қатыс­тырудың маңыздылығына тоқ­талды. Нәтижесінде «Qurultay» деген арнайы мобильді қосымша әзірленді. Сол арқылы халық елді жаңғырту туралы ой-пікірін онлайн режимде айту мүмкіндігіне ие болды.

Алғашқы құрылтайдағы тарихи шешімдерге тоқталар болсақ, оның ең маңыздысы – Республика күнінің белгіленуі еді.

«Мен Республика күніне ұлттық ме­реке мәртебесін қайтаруды ұсынамын. Сондықтан, қазанның жиырма бесі күні жыл сайын Егемендік күнін еліміздің басты мерекесі ретінде атап өтуіміз керек.  1990 жылы 25 қазанда Қазақстанның Егемендігі туралы декларация қабылданды. Бұл еліміздің тәуелсіздік жолындағы тұңғыш қадамы болатын. Осы құжатты қабылдаған кезде Тұңғыш Президент Нұрсұлтан Назарбаев аса маңызды, тіпті шешуші рөл атқарды. Республика күні елдің мемлекет құру жолындағы тарихи қадамының символы болуы керек. Әрине, Тәуелсіздік күнінің бастапқы мәні сақталады. Бұл күн мемлекеттік мереке болып қала береді. Бірақ, тәуелсіздік алуға зор үлес қосқан ұлттық батырларымызға тағзым күні ретінде атап өтілуі керек» деген Президенттің сүбелі сөзінен саяси реформаны мерекелер күнтізбесімен ұштастырудың бекер емес екенін аңғартты. Бұл қадам қоғамды жаң­ғыртты және ел бірлігін нығайта түсті.

Ұлы Абай «Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей» деп өсиет қалдырды. Еңбекқорлық біздің негізгі құндылығымыз  болуы қажет. Оны ұлт сипатын айқындайтын асыл қасиетке айналдырғанда ғана ұлт ұпайын түгендейміз. Құрылтайда айтылған тағы бір сүбелі тақырып – адал еңбек ұғымы болды.

«Жаңа Қазақстанда еңбекқор адам ең сыйлы адам болуға тиіс. Біз өскелең ұрпақты адал еңбекке баулып, жаһандық нарықта бәсекеге қабілетті етіп тәрбиелеуіміз қажет. Маңдай термен тапқан әр тиын – нағыз ардың ісі, Абай айтқан «толық адамның» еңбегі екенін жастардың санасына тоқуымыз қажет. Қазақ – қолы ашық, қайырымды, қонақжай халық. Бұған ешкімнің таласы жоқ деп ойлаймын. Бірақ, әлемде осындай қасиеттерге ие халықтар аз емес. Жастарымыз, ең алдымен, зияткерлік қабілеті жоғары, ойы ұшқыр, еңбекқор болуы қажет. Халқымыз қанағатшыл, үнемшіл, өнертапқыш болуға ұмтылуы керек. Осындай жақсы қасиеттер әркімнің мұратына айналуға тиіс» деді Мемлекет басшысы.

Адал еңбек ұғымының астарында ар, ұят, иман деген қастерлі құнды­лықтардың тұратыны белгілі. Бұл елге адал қызмет ету сыбайлас жемқорлықпен ымырасыз күресу дегенді білдіреді. Әрине елі­мізде сыбай­лас жемқорлыққа қарсы  белсенді күрес жүргізілуде. Зерт­теу институттарының мәлі­метіне сү­йенсек, Қазақстан жемқорлықпен күрес­тің негізгі көрсеткіштері бойынша айтарлықтай алға басты. Халықаралық рейтинг агенттіктері осылай деп бағалап отыр. Бірақ, тоқмейілсіп отыруға болмайды. Өкінішке қарай, жемқорлық – жұрттың санасына сіңіп, әбден әдетке айналып кеткені де жасырын емес. Бұл – ащы болса да, шындық.

Президенттің құрылтайдағы «Аза­мат­тары­мыз саяси қолдауға ие болған кейбір адамдардың шектен тыс байып кететініне  наразы. Оған қоса, олар байлықтарының қомақты бөлігін шетел асырып әкеткен. Халықтың ашуын түсінуге болады. Сондықтан, менің Жарлы­ғыммен Арнаулы ме­кеме­аралық комиссия құрылды. Комиссияның міндеті – шетелге заңсыз шығарылған қаржыны елге қайтару.  Бұл – өте күрделі жұмыс, ұзаққа созылуы мүмкін. Себебі, көптеген заңдық процедурадан өту керек.  Бірақ, біз қалай болса да, бұл мәселемен мұқият айналысуымыз қажет. Әйтпесе, әділетті қоғам туралы сөз қозғаудың өзі қиын болады» деген сөзі кімді де болса ойландыруы керек. Жалпы, әділдік – әрқайсымыздың бойымызда болуға тиіс құнды қасиет. Әділетті Қазақстанды құрамыз десек, «әділдік жолы – ең қиын жол» екенін ұмытпауымыз керек. Себебі заң үстемдігін орната алмаған ел түбінде құрдымға кетеді.

Ал тіл туралы, ана тіліміз – қазақ тілі туралы айтылар сөз басқа. Мемлекеттік тілдің мерей-мәртебесін көтеру бүгініміз үшін де, болашағамыз үшін де маңызды. Мемлекеттік рәміздерімізге, ана тілімізге деген құрмет әрқашан жоғары болуға тиіс. Президенттің де ұстанымы, көзқарасы осы пікірмен үндеседі.

«Қазақ мемлекеті аман тұрғанда, қазақ тілі жасай береді. Бұған ешқандай күмән болмауы керек. Баршамыз тілге құрметімізді құр сөзбен емес, нақты іспен көрсетуіміз керек. Ғылым, оқу-ағарту жүйесінде маңызды өзгерістер, тіпті ауқымды реформалар керек. Қазақ тілі ғылымның, техниканың, бизнестің тілі болуына үлес қосайық. Тілге байланысты тағы бір маңызды мәселе. Бұл – латын әліпбиіне көшу туралы. Кейбір қоғам өкілдері біз әлі күнге дейін кириллицадан арыла алмай жатырмыз деп, алаңдаушылық білдіруде. Бірақ, ең алдымен, бұл лингвистикалық тұрғыдан өте күрделі мәселе. Осыны жақсы түсінген жөн. Бұған дейін біз 2 рет латын графикасына көшуге тырыстық. Алайда, соңы сәтті болған жоқ. Сондықтан бұл мәселеге жан-жақты, терең талдау жасап барып, түбегейлі шешім қабылдаған абзал. Кириллицадан латын әліпбиіне жасанды түрде, тек сәйкес әріптерді өзгерту арқылы көшуге болмайды. Әйтпесе, бұл үлкен қателікке апарып соғады. Ең бастысы, азаматтар, әсіресе, жастарымыз қазақ тіліндегі барлық сөздердің латын графикасындағы жазылу тәртібін анық білуі керек. Яғни, тілімізге арналған орфографиялық қағидаларды қайта қараған жөн. Мысалы, кириллица графикасындағы қазақ тілінің төл сөздерінде «ы» әрпі жиі кездеседі. Осы әріпті механикалық түрде латын графикасына көшірсе, ағылшын тіліндегі «Ү» әрпі әрбір тиісті сөзде пайда болады. Бұл – дұрыс емес. Бізге және түркітілдес бауырларымызға «Ү» әрпі жиі кездесетін сөздерді оқу қиынға соғады. Мысалы, «тыныштық» («tynyshtyq») деген сөзді алып қараңыздар, үш «Ү» әрпі пайда болды. Сөздің өзі көзге жағымсыз көрінеді. Осындай мысалдар өте көп. Міне, сол себепті, мен Тіл білімі институтына қазақ тілінің жаңа орфографиясы туралы арнайы еңбек әзірлеуді тапсырдым» деген Мемлекет басшысы латын әліпбиіне ауысуда асығыстыққа жол бермеу керектігін айтты.

Президент өз сөзінде Ұлттық құрылтай туралы бастаманы қолдаған құрылтай мүшелеріне ризашылығын білдірді. Құрылтай жұмысының негізгі бағдары айқындалғанын жоғары бағалап, құрылтай мүшелері демо­­к­ратия құндылықтарын орнықтыруға зор үлес қосатынына сенетінін айтты. Сонымен қатар жыл сайын Құрылтай өткізілетінін нақты айтып, Ұлттық құрылтайдың екінші отырысын киелі Түркістанда өткізуді ұсынды. Құрылтайдың әр аймақта өтуі сол өңірдің дамуына серпін беретінін де еске салды. Құрылтай отырысын Президент жағымды жаңалықпен аяқтап, қорытындылады.

«Мен бүгін Мұхтар Шахановқа «Қазақс­танның Еңбек Ері» атағын беру туралы Жар­лыққа қол қойдым. Еліміздің ең жоғары марапатын ақынға ұлт ұясы – Ұлытаудың төрінде тапсырғанды жөн көрдім» деді Президент. Бұл жұрт күтпеген айтулы жаңалық еді. Саналы ғұмырын ұлттық мүдде жолындағы ұлағатты істерге арнаған, талай қиындықпен бетпе-бет келсе де Отанға адал қызмет еткен және жұртты да осынау жауапты іске шақырған, қазақ тілінің пәруана жанашыры атанған ақынның бұлай ұлықталуы сөз басында Президент атап өткен «Жаңа және Әділетті Қазақстан құруға кірістік» деген сөздің іс жүзінде көрініс тапқаны десек, қателеспейміз. Сондықтан да Ұлттық құрылтайдың алғашқы отырысы мазмұнды болды деп бағамдауға болады. Халықтың көкейінде жүрген көптеген келелі мәселелер айтылды. Тың ойлар ортаға салынды. Билік әр ұсынысқа көңіл аударды. Ұсыныстардың барлығын Құрылтайдың хат­шылығы жинақтап, Президент қарауына ұсынды. Жазбаша пікірлер де ескерілді. Ал киелі Түркістанда өткен Ұлттық құрылтайдың екінші отырысы мен онда айтылған ой-пікірлер мен қабылданған шешімдер туралы газеттің алдағы нөмірінде жазатын боламыз.