Ата заң қалай жазылды?
Мемлекетіміздің күнтізбесінде 30 тамыз – Ата Заң қабылданған күн ретінде белгіленген. Биыл қабылданғанына 29 жыл толған қазіргі Конституцияға бірнеше рет өзгеріс енді. Жыл сайын кең көлемде аталып өтілетін атаулы мереке күні «Ата Заң қалай жазылды?» деген тақырыппен оқырман назарына танымдық мақала ұсынуды жөн көрдік.Елдің айқын келбеті мен алған бағытын көрсететін Ата Заңымыз референдум арқылы қабылданды. Құжат қабылданар алдында талқылаудан өтіп, 30 мыңнан аса ұсыныс пен ескерту енгізілген. Үш миллионға жуық азамат талқылаған Конституция жобасына, яғни 55 бабына 1 мыңнан астам түзету мен қосымша енгізілген. Осы аса маңызды құжатты дайындауға атсалысқан еліміздің ғалымдары мен заңгерлері, қоғамдық пікір көшбасшылары ел тағдыры мен болашағын айқындады деп айтуға толық негіз бар.
Тәуелсіздік таңы атқаннан кейінгі ең алғашқы 1993 жылы қабылданған Ата Заңға академиктер Салық Зиманов, Сұлтан Сартаевтың ерекше еңбегі сіңгені жайлы тарихи деректерде айтылған. Одан кейінгі 1995 жылғы Конституцияны әзірлеуге ғалым Нағашыбай Шәйкенов бастаған жұмысшы топтың еңбегі ерекше бағаланды. Әрине, уақыттың талабына сай мемлекеттің басты құжаты да өзгеріп отыруы заңдылық. Сондықтан әр жылдары Конституцияға өзгерістер еніп отырды. Ең бастысы әрбір қазақстандықтың өмірі мен құқығына ерекше назар аударатын құжаттың басым бөлігі адам құқығына арналуы – оның артықшылығы мен ерекшелігі болды.
Ата Заңды әзірлеу барысында ғалымдар шоғыры дамыған елдердің Конституциясын зерттеп, жоба әзірлеген. Ал оның авторы «халық» деп аталуы да бекер емес. Өйткені 1995 жылы Ата Заңымыз бүкілхалықтық референдумда қабылданды. Ата Заңның тарихына келер болсақ, 1995 жылы мамыр айында Конституция жобасын дайындау мақсатында арнайы кеңес құрылған. Кеңес құрамындағы белгілі ғалым-заңгерлер Б.Мұхамеджанов, Е.Нұрпейісов, Г.Сапарғалиев, М.Сүлейменов, Н.Шәйкенов, Ю.Басин, В.Ким, К.Колпаков, А.Котовтан басқа ресейлік теоретик С.Алексеев, Франциядан Жак Аттали, Ролан Дюма атсалысқан. Әзірленген жоба талқылаудан өткенде мыңдаған ұсыныс түскен. Елдегі ахуалға байланысты ұлтаралық татулықты сақтау да ескерілген. Негізінен Конституция жобасын дайындауда Францияның үлгісі алынған. Себебі бізде толыққанды азаматтық қоғам қалыптаспағандықтан парламенттік үлгіні қабылдауға негіз болмаған. Яғни Президенттік үлгі негізінде қабылданды.
– Адам баласы өмірге келгеннен бастап оның өмір сүруі белгілі бір заңдылықтарға бағынады. Сол секілді әлемдегі әрбір мемлекеттің негізгі заңы болуы да шарт. Оны барлық елде Конституция дейді. Жылдар бойы азаттықты аңсаған ата-бабамыздың арманы орындалып, қазақ елі де өз тәуелсіздігін алды. Аяғына енді тұрған жас мемлекетіміз үшін Ата Заңын қабылдау еліміздің одан арғы дамуына аса қажет болды. Конституцияның қабылдануымен Қазақстан атты елдің дәуірі басталды. Басқа заңдардан өзгеше құжат ең алдымен халқымыздың ұлттық салт-дәстүрі мен әдеп-ғұрпын ескере отырып, дүниежүзіндегі озық елдердің тәжірибесін назарға алып жазылғанын білеміз. Мына жаһандану заманында өз өміршеңдігін дәлелдеген құжат әрбір азаматтың өмірінде маңызды рөл атқарып келеді деп айта аламыз, – дейді ардақты ардагер Мұса Келдібаев.
Тарих үшін 29 жыл көп уақыт емес. Десе де осы қысқа уақытта, ұлт құндылықтарын көздің қарашығындай сақтаудың арқасында іргесі берік мемлекет құрып, тәуелсіздігімізді баянды еттік. Ата Заң ел бірлігінің кепілі ретінде татулық пен тұрақтылықты қамтамасыз етті. Конституцияны қабылдаумен еліміз дамудың жаңа кезеңіне қарыштап қадам басты. Көкте қалықтаған Ту мен Мемлекеттік Гимн, айбынды Елтаңба мен ұлттық валюта ел мүддесіне қызмет ете бастады. Демократиялық дамуды мақсат еткен мемлекетіміз зайырлы, құқықтық және әлеуметтік бағытты таңдап, өркениеттің көшіне ілескен тәуелсіз елімізді әлем халқы таныды. Конституциядан бастау алған сара жол – халықаралық қатынастағы орнымыз бекіп, ел экономикасы, әлеуметтік-экономикалық хал-ахуалдағы оң өзгерістер даңғыл жолға айналды.
Кемел келешегіміздің кепілі болған Конституция – барша мақсат пен жарқын бастамалардың қайнар көзіне айналды. Елімізді мекендеген түрлі ұлт пен ұлысқа пана болған қазақ жұртының айбыны асқақтап, Ата Заң аясына топтасты.
Конституция – басты құндылығымыз. 29 жылда 6 мәрте өзгерістер мен толықтырулар енгізілген Ата Заңда 1998 жылы 19 бап өзгеріске ұшырады. Одан кейін 2007 жылы 30 түзету енсе, 2011 жылы 1 бап өзгерді. 2017 жылы 19 бапқа 26 өзгерту енгізіліп, 2019 жылы 1 бап өзгерді. 2022 жылы 33 бабына 56 өзгеріс енгізілді. 2019 жылдың наурыз айында Конституцияға Қазақстан астанасының атын өзгерту бойынша түзету енгізілгенін ел-жұрт жақсы біледі. Ал негізгі өзгерістер 2022 жылы енгізілді. Сол жылдың 5 маусымында Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы республикалық референдум өтті. Жалпыұлттық референдумда қазақстандықтар Ата Заңымыздың 33 бабына 56 өзгеріс енгізуге дауыс берді. Нәтижесінде Қазақстан суперпрезиденттік басқару формасынан күшті парламенті бар президенттік формаға көшті. Сондай-ақ, жер және оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар халыққа тиесілі деп бекітілді. Президенттің жақын туыстарының саяси мемлекеттік қызметші, квазимемлекеттік сектор субъектісі басшылары лауазымдарын атқаруға құқығы жоқ деген өзгеріс енді. Сонымен қатар Конституцияда жазылғандай қазақстандықтар өз бетінше Конституциялық сотқа жүгіне алады. Бұдан былай елімізде өлім жазасына тыйым салынды. Ата Заңда айтылғандай ешкімнің адам өмірін қиюға құқығы жоқ.
Басты өзгерістердің қатарында Мәжілістің депутаттық корпусы аралас сайлау жүйесі бойынша құрылды. Сенаттағы президенттік квота қысқарып, мәжілістегі ҚХА квотасы жойылды. Мажоритарлық жүйе депутатты сайлаушылардың қалауы бойынша шақыртып алуға мүмкіндік береді. Тұңғыш президенттің ерекше рөлі мен артықшылықтары туралы ережелер алып тасталды. Жалпы құқықтық жағынан алғанда негізгі өзгерістердің бірі –Конституциялық соттың құрылуы болды.
– Тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш Конституциясы 1993 жылғы 28 қаңтарда қабылданған. Осы Конституцияны қабылдағанда бұл құжатқа сол кезде биліктің тепе-теңдігі мен тежемелігі деген қағида енгізілген. Жоғарғы кеңес, президент пен сот билігі шектен шықпайтындай етіп бекітілгендіктен, президент Жоғарғы кеңес алдында есеп беруіне тура келген. Ал Қазақстан Республикасының қолданыстағы қазіргі Конституциясы 1995 жылы 30 тамызда бүкілхалықтық референдум арқылы қабылданды. Бұл Конституцияның 1993 жылғы Конституциядан айырмашылығы – жаңа Ата Заңға алғаш рет азаматтың құқығына ғана емес, адам дүниеге келген сәттен бастап ажырамас құқықтарына да қатысты нормалар енгізілген. Өздеріңіз білесіздер қазіргі Конституция 9 бөлімнен 99 баптан тұрады: Жалпы ережелер, Адам және азамат, Президент, Парламент, Үкiмет, Конституциялық сот, Соттар жəне сот төрелiгi, Прокуратура. Адам құқықтары жөніндегі уəкіл, Жергiлiктi мемлекеттiк басқару және өзiн-өзi басқару, Қорытынды және өтпелi ережелер. Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабының, 1-бөлігінде «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары» деп жазылғаны әрбір қазақстандықтың жадында сақталуы тиіс, – дейді аудандық сот төрағасы Руслан Алдамбергенов.
Еліміздің айшықты құжаты – Ата Заң осынау жылдар аралығында қазақ елінің қалыптасуына, нығаюына қызмет етіп, жоғарғы саяси-құқықтық міндетті атқаруда. Әділет жолын көрсететін Конституция – мемлекет пен оның азаматтары арасында жасалатын шарт болғандықтан, Ата Заңға негізделіп басқа да заңнамалар дайындалады. Кез келген заңнама Конституцияға негізделеді. Сондықтан Ата Заңымыздың әрдайым мәртебесі биіктеп, абыройы асқақ болары сөзсіз.
Бибісара ЖАНӘЛІ,
Қазақстан Журналистер
одағының мүшесі
Фото:mugalzhar.kz
