Жаңа Қазақстанның жаңа Конституциясы

Қай мемлекеттің де өз тарихы бар. Құрылғаннан бас­тап жеке мем­лекет болып қалыптасуы Консти­туциясының қабылдануымен байланысты. Ата Заң – ел бірлігінің, тұтастығының бұлжымас кепілі. Осының негізінде дүниежүзіндегі өзге мемлекеттермен қарым-қаты­нас орнығып, сыртқы, ішкі бағыт айқындалып, дербес мемлекет ре­тін­де мойындалады.

Қазақ елінің тарихы жүздеген ғасырды құраса, мем­лекеттің негізі Қазақ хандығы құрылған жылдан, яғни осыдан 557 жыл бұрын қаланған. Ең алғашқы Ата Заң деп хандық кезінде қабылданған «Жеті жарғыны» айтамыз. Бұл заң жинағы «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолының» заңды жалғасы әрі ұлтымыздың ұстанымы, әдет-ғұрпы деп айтуға толық негіз бар. «Жеті жарғы» сан ғасырлар бойы еліміздің басты Конституциясы ретінде өз өміршеңдігін дәлелдеді. Десек те уақыттың алға жылжуымен қоғамда түрлі өзгерістің болуы заңды құбылыс. Мемлекеттің тұтас құрылымы өзгеріске ұшырап, жаңа заң жүйесі қабылданды. 1926 жылы қабылданған Конституция Қазақ АКСР-ның тұң­ғыш Заңы болды.

Екінші мәрте 1937 жылы, үшінші рет 1978 жылы Қазақ КСР Конституциясы қабылданғаны белгілі. Тәуелсіздігін алған мемлекетіміздің алғашқы Конституциясы 1993 жылы 28 қаңтарда қабылданды. Конституция арқылы елімізде парламенттік республика құрылымы бекітілді. Сонан соң 1995 жылы 30 тамызда республикалық референдумда жаңадан Ата Заң қабылданды. Парламент Сенат және Мәжіліс болып екі палатаға бөлінді. Конституция Парламенттің функциясын Президент, Үкімет, Парламент деп үш институтқа бөлуімен ерекшеленді. Мұнан соң да әр жылдары еліміздің басты Заңына бірнеше рет өзгерістер енгені мәлім. Яғни, алғашқы 1993 жылғы Конституцияға 6 рет өзгерістер мен толықтырулар енгі­зілді. Бұл өзгерістер референдумсыз қабылдады.

Бүгінде ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Жаңа Қазақстан құру идеясын ұсынып, ол халық тарапынан толық қолдауға ие болды. Қолданыстағы Конституцияға түзету енгізуге қатысты референдум өткізуді 2022 жылдың 29 сәуір күні Қазақстан халқы Ассамблеясының 31-сессиясында айтты. Мемлекет басшысы бұл туралы: «Конституцияға түзетулер енгізуді Парламент қарайды деп ойлаған едік. Бұл – қолданыстағы заңнамада орнық­қан рәсімнің бірі. Алайда алдағы ауқымды әрі ма­ңызды өзгерістер ел болашағына айрықша әсер етеді. Сондықтан мен Ата Заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөнінде республикалық референдум өткізуді ұсынамын» деді. Сөйтіп, осы жылдың 5 мамыры күні Қасым-Жомарт Тоқаев 2022 жылғы 5 маусымда респуб­ликалық референдум өткiзу туралы Жарлыққа қол қойды.

Осылайша, Қазақ елі аталған мерзімде рефе­рен­думға қатысып, «Қазақстан Респуб­ликасының Консти­туция­сына өзгеріс­тер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы заңының жобасында­ баяндалған Қазақстан Республикасының Конституция­­сына өзгерістер мен толықтыруларды қабылдайсыз ба?» деген сұраққа жауап беріп өз таңдауын жасады.

Дауыс беруге тиісті азаматтардың 68,06 пайызы қатысып, оның 77,18 пайызы Конституциялық өзге­рісті қолдап дауыс беріп, қоғам дамуы үшін билік пен халықтың пікірі бір жерге тоғысқанын дәлелдеді. Сөйтіп, бүкілхалықтық референдумның негізінде Жаңа Қазақстанның жаңа Конституциясы қабылданды.

Әрбір конституциялық өзгерістің ма­ңы­зы бар десек, биылғы Қазақстан Респуб­ликасының Ата Заңына енгізілген өзгерістер мен толықтырулар еліміздің негізгі Заңын жетілдіре түсті деп айта аламыз.

Сонымен, 1995 жылы 30 тамызда қабыл­данып, 2022 жылдың 8 маусым күні соңғы өзгерістер мен толық­тырулар енгізілген Қазақстан Республикасының Конституциясы 10 бөлім, 99 баптан тұрады. Конс-титу­циялық заңдар мен заңдарды қабылдау тәртібін, сондай-ақ Конституциялық Соттың қызметін айқын­дай­тын Қазақстан Республикасының Конс­титуциясының ережелері 2023 жылғы 1 қаң­тардан бастап қолданысқа енгізіледі.

Ал жаңа Конституциядағы өзгерістерге келсек, бұдан былай Қазақстан Республикасында суперпрезиденттік басқару формасынан күшті парламенті бар президенттік формаға көшеді. Жер және оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар халыққа тиесілі болады. Президенттің жа­қын туыстарының саяси мемлекеттік қызметші, квази­мемлекеттік сектор субъектісі басшылары лауазымдарын атқаруға құқығы жоқ. Жаңа Заң бойынша Қазақ­стандықтар өз бетінше Конституциялық Сотқа жүгі­не алады.

Одан бөлек, өлім жазасына тыйым салынады. Ешкім­нің адам өмірін қиюға құқығы жоқ. Сонымен қатар Мәжілістің депутаттық корпусы аралас сайлау жүйесі бойынша құрылады. Сенаттағы Президенттік квота қысқарады, Мәжілістегі ҚХА квотасы жойылады.Мажоритарлық жүйе депутатты сайлаушы­лардың қалауы бойынша шақыртып алуға мүмкіндік береді.Оған қоса, Тұңғыш Президенттің ерекше рөлі мен артық­шылық­тары туралы ережелер алып тасталады.

Міне, осындай өзгерістер еліміздің жарқын бола­шағын айқын­дайды. Осы ретте, еліміздің әрбір тұрғы­ны жаңа Ата Заңды ерекше ықыласпен қабыл­ алғаны сөзсіз. Себебі бұл – Жаңа Қазақ­станның жаңа Конституциясы.

Бибісара ТАҢАТАРҚЫЗЫ