Тұтастықты ту еткен сурет

Біз әуелгіде мемлекет жерінің тұтастығы, шекара туралы жазбақ ниетіміз болған. Тегінде қазақ «жері байдың – елі бай» деп бекер айтпаған. Туған жер, атамекен атты қасиеттер жүре-жүре адам санасына сіңісіп, сол халықтың өзіне айналып кететін сияқты. Белгілі суретші Сейсенхан Маханбеттің қылқаламынан шыққан туынды бізді ұлт бірлігі мен жер тұтастығына тікелей байланысты деген ойға жетеледі.

Анау бір жылдары Әзербай­жан мен Армения арасындағы Қарабақ үшін соғыста бірсыпыра атақонысы иеліктеріне өтке­нін эфирден жариялаған әзер­бай­жандық журналистің жы­лап жібергені күллі әлеуметтік желіге таралды. Қуанышты жағдайды жеткізген журналист ежелгі жер­лерінің қарамағына көшкеніне толқып кетсе керек. Диктор сөз­ден сүрініп, әдептен жаңылмай өзін ұстауға тырысқанымен, көз жасын тия алмады. Қуаныштың көз жасы десек те, атажұрт үшін жан алып, жан беріскен жұрттың шеккен қасіреті күлкіге жол бер­мейді. Эфир алдындағы қан­шама дайындығың мен ерік-жігеріңді елемейді ол қасиет. Өйткені ел мен жер, ұлт пен жұрт деген ұғымдар ғасырлар өте келе бір-бірімен бітісіп кетпесе, онда ештеңе жоқ деген сөз. Жердің түгі кетпесі анық, елдің болашағы күмәнді болмақ.

Күні кешегі қырғыз-тәжік арасындағы шекара қақтығысы да жер үшін таластан туған шиеленіс. Өткен айда осы қақ­тығыстан қырылғандардың рухына Қырғызстан президенті Садыр Жапаров 19 қыркүйекті жалпыұлттық аза тұту күні деп жариялады. Тоқымдай жер үшін таластан қаншама тағдыр күзгі жапырақтай семіп, жер-анасына сіңіп жатыр.

Осы күнге дейін қазақ хал­қының ішіне түсіп, психология­сына айналып кеткен қасиетті екі ұғым бар десек, оның бірі – атамекені. Байырғы тілдік қол­данысында әлем демей, жер-көк, жер беті атаған.

«Еділ үшін егестік, Тептер үшін тебістік. Жайық үшін жандастық, Қиғаш үшін қырылдық, теңдікті, малды бермедік» дейтін Махамбет сөзінің бетін ашып, сырына үңіл­генде, ұлан-ғайыр кеңістікке тап боласыз. «Қиғаш үшін қы­рылса, теңдік пен мал үшін» екен. Мұндағы теңдік сөзінің мағынасы – еркіндік пен азаттық, мал-жан – ел мен жердің дәулеті, ырыс пен несібе. Үлесіңдегі жер бетінде ұлт болып ұйысарға, жұрт болып қоғамдасарға осы екеуі де керек. Сонау түркілік дәуір­ден бері Алтын Орда заманында кемелденіп, Қазақ хандығы ке­зінде салтанат құрған осы сана мен рух бір сәтке болсын күйреп қалған жоқ. ХХ ғасырдың басында ұлт көсемі Әлихан Бөкейханның аузынан былай түрленіп шықты: «Жер, жер және жер! Өйткені жерсіз Отан жоқ! Жерсіз адам жоқ! Жерсіз мемлекет болмайды!», деді Алаш арысы. Мұны айтуымыздың бір себебі, Қазақ хандығы құрылғалы бері бәлен ғасыр бойы біздің халық соғысып қорғаған ұлан-ғайыр алқап ХХ ғасырдың басында осы Алаш арыстары еңбегінің арқасында Қазақстан шекарасы болып ресми бекітілді.

1920 жылы Мәскеуге Кирво­енревкомның №2043 мандатымен келген Әлімхан Ермеков қазақ өлкесінің жай-күйі һәм оның шекарасын белгілеу мәселелері жөнінде баяндама жасағаны тарихтан белгілі. Комиссияның жұмысын Халық Комиссарлар Со­ветінің председателі В.Ленин басқарған.

Мәжілістің қызған кезінде РК(б)П Орталық комитетінің мү­шесі Г.Сафаров:

– Түркістандағы орыс кулактарын Ресейге қайта көшіру керек! – деп тұрып алады.

Ленин Ермековке қарап:

– Сіз бұған қалай қарайсыз? – дейді.

Әлімхан Ермеков бұлай істе­сек, екі жұрт арасында алакөздік пайда болуы мүмкін, жергілікті қазақтарды атамекеніне дұрыстап қоныстандырып алғанша, ішкі Ресейден жаңа көшпелілер әке­луді тоқтата тұрған дұрыс, дейді. Мұны естіген Ленин:

– Ғажап! Орталықтың өкілі, орыс коммунисі орыстарды қазақ жерінен көшіруді сұрады. Ал партияда жоқ қазақ тек көшті тоқтата тұрған дұрыс дейді. Ойланатын жағдай екен! – деп мәз болып, Ермековтің арқасынан қағады.

Дау-дамай ұзаққа созылады. Сол кезде Әлімханның мәжі­ліс­тен шығуын күтіп отырған Алаш ардагерлері арасында Ах­мет Байтұрсынұлы айтты деген бір сөз елге жайылады: «Біз­дің Әлімханмен бес сағат сөз талас­тыруға шама-шарқы жеткен орыстың мынау сақау адвокаты Владимир Ильич адамзаттың төресі екен!», депті.

Ленин мәжілістің соңында автономия құру жөнінде Ұлт істері халық комиссары Иосиф Сталинмен пікірлесіңіздер, онда арнайы жоба бар дегенді айтады. Мәжілістен соң Әлімхан осыны Әлихан Бөкейханға айтқанда, Әлекең:

«Сталин не шешер дейсің?! Оның білігі мен білімі белгілі ғой!», деп жүріп кетіпті. Белгілі суретші һәм журналист Сейсенхан Маханбеттің мына бір картинасында қазақ шекарасы бел­гіленген сол күннің белгісі тұр. Сурет сондығымен құнды. Ал 1920 жылдың 24 тамызы санала­тын сол күннің мән-маңызын біз алаштанушы ғалым Тұрсын Жұрт­байдың сөзімен түйіндейміз:

«Қазақ Автономиялы респуб­ликасы 1920 жылы қазан айында жарияланды. Соның алдында, қазақ жерінің шет-шегін белгілеу үшін Ахмет Байтұрсынұлы мен Әлихан Бөкейхан, Әлімхан Ер­меков (баяндамашы) Ленинге, бірде Сталинге кіріп жүріп, 1920 жылы 24 тамыз күні Қазақстанның ұлттық мемлекеттік территория­сын бекіттірді, оған Ленин мен Сталин қол қойды (Біз сол бе­кі­тілген территорияның қазір 15 па­йызынан айрылып қалдық. Қара­қалпақстан, Шыршық – Өзбек­станға, Елек, Алтайдың арғы бе­ті, Жазатыр жотасы Ресейге бе­­ріл­ді). Бүкіл әлем мемлекеттері 1991 жылы сол территорияны Қа­зақ­стан мемлекетінің жері ре­тінде та­ныды».

Жәнібек ӘЛИМАН,
«Egemen Qazaqstan»