Киіз үй – ежелгі сәулет өнері

Ақ үй, ақ орда, боз үй – киіз үйдің безендірілуін ерекшелейтін атау. Бұл – ежелден ата-бабамыз мекендеген баспананың қонақ­қа арнап тігетін киіз үйі. Жалпы, қазір біз көріп жүрген киіз үй дәл сол қалпында пайда болмағаны анық. Ол адамзаттың тұрмыс-тір­шілігінің пайда болуымен қатар дамудың әртүрлі кезеңіне сай жетілдіруінің нәтижесі. «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында, көненің көзі саналатын киіз үй туралы, құрылымы мен пай­далану ерекшеліктері жайында айтатын боламыз.

Негізінен, мал шаруашылығымен айналыс­қан Орта Азия елдерінің халқының баспанасы саналатын киіз үйдің төрт түрі бар. Олар жаз мез­гілі­не арналған киіз үй, мереке-тойға арналып тігілетін киіз үй, жорық кезінде тігілетін киіз үй және қойма немесе асхана ретінде пай­даланатын киіз үй. Әр киіз үйдің атауына сай өз жабдықтары да болады. Мәселен, жас жұбайлардың отау үйінің жасауы сәнді келеді. Жиһаздары да ою-өрнекпен безендіріліп, қым­бат ағаштан арнайы ұсталардың қолынан шы­ғады.

Қазақтың ежелгі сәулет өнері саналатын киіз үйдің ең әдепкі құрылысы бірнеше сы­рық­тың басын қосып, буып, күрке іспеттес болған баспананы айтуға болады. Келесі сатысы – сырықтардың басын қосып бумай, оны шығыршыққа өткізіп қоюы. Кейін көшпелі халық сырықтың ұшын әр жерден арнаулы тесік жасалған дөңгелекке кигізген, яғни қазіргі шаңырақтың қарапайым түрі пайда­ болған. Жетіле түскен күрке бұрынғысына қа­рағанда әлдеқайда кең әрі биіктей түскен. Келесі кезеңде осы күркенің сырықтары жо­ғарғы және төменгі бөліктерден тұрды. Осылайша, уық пен керегенің негізі қаланған.

Ғасырлар бойы осындай киіз үйді паналаған көшпенді халық тұрмысына ыңғайлы болған­дықтан ең қолайлы баспана болып қалған. Жыл­дың төрт мезгіліне, ауа райының барлық жағдайына төтеп беретін баспананың артық­шылығы өте көп. Киіз үйдің ішіне жарық жақсы түседі, ауа алмасуы да талапқа сай, жел-дауыл тұрғанда көп шайқатыла қоймайды. Өзінің бе­ріктігімен мықты баспана болған. Күмбез болып келгендіктен жауын-шашын өтпейді әрі жинап, қайта тігу де қиындық соқтырмайды. Ыңғайлы баспананы жаугершілік заманда сарбаздар өздерімен алып, қолданып жүрген.

Киіз үйдің негізгі бөліктері мен жасалуы­­на тоқталатын болсақ, негізгі қаңқасын – сү­йегі дейді. Олар кереге, уық, шаңырақ, сы­қырлауық. Киіз үйді жасайтын ұсталар үй­дің сүйегін жасайтын «үй ағаштарын» кемі ал­ты ай бұрын дайындайды. Қабығын аршымай бабымен кептіріп арнайы морға төсеп, бал­қытқаннан кейін тезге салып, ысқаурынмен қы­сып түзетеді немесе қажетті қалыпқа келті­ріп иеді. Иілген киіз үй ағаштарын арнаулы үлгідегі ырғаққа салып қатырады. Ырғақтан шық­қан ағаштарды жоңғымен қабығын аршып, жонып, қырнауышпен қырнайды. Уықтың бүгілі мен керегенің бас жағына сай-сай етіп сызық салады. Мұнан соң кереге желісіне көк өткізілетін жерге белгі – дембі салып, үскімен тесіп, қайыспен көктейді. Яғни, түйенің иленбеген мойын терісінен жіңішке етіп тілген тас­паны өткізіп түйіндейді.

– Кереге киіз үйдің негізгі қаңқасын құрайды. Керегенің әр ағашын желі, ал керегелік желінің ең ұзынын – ерісі, қысқалауын – балашық, ең қысқасын сағанақ деп атайды. Бір керегеде 14 ерісі, 9 балашық, 9 сағанақ болады. Ке­регенің көктеліп біткен әр бөлігін қанат деп атайды. Қанат саны үй көлеміне қарай көбейе береді. Екі-үш қанаттан бастап, отыз қанатқа дейін. Қазіргі жасалып жүрген киіз үйдің кереге желісінің ерісі 2 метр, балашығы 1 м 80 см (ең ұзыны), сағанағының ең кішісі 30 см. Кереге желісінің айқасып көктелген, уық байланатын жері керегенің басы деп аталады. Киіз үйдің үлкен не кіші болуы осы кереге басының санына байланысты. Кереге жасалуына қарай желкөз, торкөз болып бөлінеді. Керегенің бас санына қарай уық саны да азайып, көбейіп оты­рады. Желкөз керегенің көзі үлкен, арасында бір желі көктелмей бос қалдырылады. Мұндай кереге жазылғыш келеді. Торкөз ке­регенің көзі тар, жұдырық сыймайтындай болады. Кереге желісін көктегенде бос қалды­рыл­майды. Мұндай кереге аса көп жазылмайды, тұтынуға төзімді, – дейді қолөнер шебері Жәнібек Маханбетұлы.

Уық – кереге басы мен шаңырақты ұстас­ты­ра­тын ағаш. Ол Сыр талынан жасалады. Уықтың кереге басына байланатын жағы жал­пақтау, имектеу болып келеді. Оны уықтың иіні дейді. Уықтың жоғарғы түзу жағын қары, шаңырақ көзіне сұғынатын төрт қырлы ұшын қала­мы деп атайды. Уықтың кереге басына байланатып жағын тесіп, бау өткізеді, оны уық бау дейді. Киіз үй уықтарының ұзын­­­дығы 2 метрден келеді. Сонымен қатар не­гіз­­гі бөлігі саналатын шаңырақ – киіз үйді тұ­тастырып тұратын шеңбер тәріздес жасалады. Оны көбіне тораңғылдан, қайыңнан иіп, қоспаларын жалтырауық металмен құрсау­лайды. Шаңырақтың дөңгелек шеңбері тоғын деп аталады. Оған уық салынатын төрт қыр­лы көз – қаламдықтар теседі. Шаңы­рақ то­ғынының үстінен түндікті көтеріп тұру үшін және киіз үйдің төбесіне жауын-шашын кір­ме­уіне 45 градус шамасында айқастыра бекітіл­ген ағаштарды күлдіреуіш дейді. Күл­ді­реуіш арқылы үйге жарық түсіп, түтін шыға­ды.

Сықырлауық – киіз үйге кіріп шығатын есік. Ол табалдырық пен маңдайшадан, қос бо­сағадан және жарма беттен құралады. Екі босаға мен маңдайша үлкен өрнектермен оюланады, есіктің беті нәзік өрнекпен немесе ме­­талмен қапталады.

Киіз үйдің әбзелдері пісірілген киізден жасалады. Киіз күн сәулесін және жаңбырды өткізбейді әрі жылуды сақтайды. Киіз үйге сән беру үшін ою-өрнекпен безендіріледі. Киізден жасалатын әбзелдер туырлық, үзік, түн­дік, киіз есік болып бөлінеді. Туыр­лық – кере­­генің іргесінен уықтың ортасына дейінгі жерді, үзік – кереге басынан ша­ңы­рақ шеңберіне дейінгі аралықты, түндік – шаңырақты, киіз есік – сықырлауықты жауып тұрады. Киіз үйдің сүйегін бір-бірімен ұстасты­ру, сыртқы әбзелдерін бастырып тұру мақсатында бау-құрлар қолданылады. Олар таң­ғыш, бас арқан, белдеу, шалма, желбау, басқұр, туырлық бау, үзік бау. Киіз үйді тік­кенде бақан пайдаланады. Шаңы­рақты кө­теріп тұруға арналған бақанды майыспайтын, мықты, түзу ағаштан жасайды. Ертеде киіз үйдің шаңырағын қарулы жігіттер ат үстін­­де тұрып бақанмен көтерген.

«Шаңырағың биік болсын», «Босағаң берік болсын» деген ақ тілектер – сонау ежелгі ға­сырдан бері айтылып, қазақ халқымен бір­ге жасап келе жатқан бата-тілектер. Мұның түп-төркіні осы біз айтып өткен киіз үйден бастау алатыны анық. Сондықтан ұлы хал­қымыздың қасиеті мен сәні саналған сәу­лет өнері киіз үй ұрпаққа мұра болып қала бермек. Оның кейінгі толқын білуі тиіс.

Бибісара ТАҢАТАРҚЫЗЫ