Кез келген еңбекті мамандық деп айта алмайтынымыз белгілі. Еңбектің мамандық деп аталуы үшін де өзінің шарттары бар. Бірі – қолыңызда белгілі бір мамандық бойынша диплом болу керек болса, екіншісі – сол мамандық бойынша өз ісінің маманы атану. Өз ісінің маманы атану кез келген адамға бұйыра бермейтін бақ. Ол үшін ең алдымен таңдаған мамандығыңызға деген үлкен махаббат керек. Махаббатпен жасалған жұмыс нәтижелі болатыны анық. Бір сөзбен айтқанда, мамандығыңыз сүйікті ісіңізге айналуы қажет. Осы жағдайда ғана адам жұмысына жауапкершілікпен қарап, құлшыныспен кірісіп, өз жұмысынан ерекше әсер алады. Сол себепті мамандық таңдауды мектеп бітірер сәтте ғана емес, жылдар бойы саралап, ойланып таңдау қажет. Мамандық таңдау бір қарағанда жай нәрсе болуы мүмкін, алайда ол – бүкіл саналы ғұмырымыздың айнасы, тағдыры десек болады. Мамандық таңдау – тек қолға диплом алу ғана емес, бұл өз болашағыңды таңдау. Бұндай маңызды шешім қабылдауда жас түлекке дұрыс бағыт-бағдар беретін ата-ана мен ұстаздың қолдауы өте маңызды.

Жоғары білім берудің барлық деңгей­лері бойынша 2024-2025 оқу жылына 78219 грант бөлу көзделген екен. Оның ішінде көш бастап тұрған педагогикалық ғылымдар бойынша 13735 грант бөлінген.Ал машина жасау, өңдеу және құрылыс өнеркәсібі – 19344, жаратылыстану, математика және статистика – 8288, ауыл шаруашылығы және биоресурстар – 2673, өнер және гуманитарлық ғылымдар – 1765, әлеуметтік ғылымдар, журналистика және ақпарат – 1185, бизнес, менеджмент және құқық – 1323 грант бөлінген. Жоғары оқу орнын бітірген түлектердің 60%-ы өз мамандығы бойынша жұмыс істемейді деген дерек бар. Оқыған мамандығымен емес, мүлдем бөлек салада жұмыс істеп жүргендері қаншама. Оның басты себебінің бірі – мектеп бітіруші түлектер көп жағдайда тегін оқу үшін өзіне сай емес мамандық таңдап, сол бойынша білім алуға мәжбүр. Мамандардың айтуынша, сұранысқа ие мамандық бойынша грант саны көбейген сайын дипломы бар жұмыссыз жастар саны көбеюде. Сондықтан болашақта белгілі бір мамандықтарға мемлекеттік грант бөлерде сол мамандық бойынша еңбек нарығында жұмыс бола ма, жоқ па соны жоспарлай отыра грант саны бөлінбек. Жастардың саналы түрде өз мамандығын таңдап, дұрыс шешім қабылдау үшін міндетті түрде кәсіби бағдар беру қажет. Көп жағдайда жастар мамандықты беделі немесе жалақысы үшін және диплом алу мақсатында ғана таңдап, нәтижесінде кәсіби білім сапасының дең­гейі төмен болуына әкеп соқтырады.

Білім және ғылым министрінің айтуын­ша, мамандық таңдаудың алдыңғы қата­рын­да дәрігер мамандығы тұр екен. Сонымен қоса соңғы уақытта педагог мамандығына да қызығушылық артқаны анықталды.

– Бұл – біздің мұғалім мәртебесін көтеруге бағытталған жұмысымыздың нәтижесі, – деді министр. Расында дәрігер мен мұғалім мамандығын таңдаушылар жыл сайын көбейе түсуде. Бұл әрине қуантарлық жағдай. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасы бойын­ша қабылданған «Педагог мәртебесі» туралы заң шеңбері аясында мұғалімдердің жалақысы артқаны да осы мамандықты таңдауға деген сұраныстың артуына септігін тигізді. Мамандардың зерттеу нәтижесінде топ-10 жиі таңдалатын мамандықтар тізімі анықталды. Олар: дәрігер, педагог, стоматологтар, тауарлар мен киім дизайнерлері, ғимарат, құрылыс сәулетшілері, спорт жаттықтырушылары, нұсқаушылары, спорт сала­сындағы маман­дықтар, психолог­тар, косметология, жарнама, маркетинг саласындағы мамандықтар, графикалық және мультимедиа дизайнерлері.

Әлеуметтік сарапшы маман­дарының айтуы бойынша қазіргі кезде мектеп бітіруші жас түлектер «Болашақта кім болам?» деген сұраққа нақты жауап бере алмайды дейді. Оның бас­ты себебі – жастайы­нан баланың бойындағы бейімділігі мен қабілетіне қарай бағыт-бағдар берілмеген. Ал мектеп баласының көп жағдайда қандай маман иесі боламын емес, ҰБТ-дан қанша балл аламын деген сұрақ мазалайтыны өтірік емес. Себебі мектепте бағыт-бағдар беруден гөрі, ҰБТ-ны жақсы тапсырып, жақсы балл алуына көп көңіл бөлінеді. Мектеп түлектерінің мамандықты кездейсоқ таңдайтындары да осы себептен. Мамандық таңдаудағы тағы бір қателік – бала өзінің емес, ата-анасының қалауындағы мамандықты таңдауға мәжбүр болады. Кейбір ата-аналар өзінің жүзеге аспаған арманын жүзеге асыру мақсатында баласының қарым-қабілетіне қара­май өздерінің қалауларын таңдауға мәжбүрлеп жатады. Мектеп бітіруші­лерден «ата-анамның қалауы бойын­ша таңдадым», «грант үшін осы мамандықты таңдауға мәжбүр болдым» дегендерін жиі естиміз. Бұл әрине дұрыс емес. Өзінің қалауы және бейімділігі болмағандықтан, болашақ­та сол мамандық бойынша білікті әрі сұранысқа ие маман иесі бол­майтындығы айдан анық. Осы тұста біраз ата-аналар балаға еркіндік бермеуінің салдарынан баласының болашағына балта шауып, қатты қателеседі. Сондықтан бір сәт балаға еркіндік беріп, жүрек қалауы бойын­ша шешім қабылдау тізгінін өзіне қалдыру қажет.

Кәсіптік бағдар беру – мамандық таңдаудың бір жолы. Қазіргі таңда заманауи білім беру кеңістігінде өскелең ұрпақты кәсіби бағдарлау мәселесі өте өзекті болып отыр. Мектепте кәсіптік бағыт-бағдар берудің бас­ты мақсаты – өзін-өзі анықтау және кәсіби қызмет саласын таңдау бойын­ша оқушыларға кәсіби бағдар беру болып табылады. Кәсіби бағдар беру мектеп бітіруші түлектің еңбекке деген оң көзқарасын қалыптастыру, қызығушылығы мен бейімділігін анық­тау, қызметтің мазмұнын түсіну­ге үйрету, өз мүмкіндіктері мен қабілет­терін талдауға үйрету бойын­ша жүзе­ге асады. Кәсіптік бағдарлау білікті маман болуға жол ашады. Жыл сайын елімізде 70 мың­нан аса жас түлек жұмысқа орналаса алмайды. Осындай олқылықтың орнын толтыру үшін қазіргі кезде сапалы кәсіптік бағдарлауға барынша көңіл бөліне бастады. Мектептегі кәсіби бағдар – бұл студенттердің кәсіптердің әлеуметтік-экономикалық және психофизикалық сипаттамалары туралы қажетті білім көлемін игеруге бағытталған оқу-тәрбие жұмысының негізгі жүйесі. Қоғамның әл-ауқаты үшін мектептің әр түлегі өзінің мүмкіндігіне, бейімділігіне неғұрлым толық қолдануды табуы, уақытты, күш-жігерді, құралдарды ысырап етпеуі, қоғамда өз орнын іздеуі қажет. Бұл оның жұмысына деген үлкен көмегін тигізеді. Мектеп қабырғасында кәсіптік бағдар беру жұмы­сын мектеп әкімшілігі, сынып жетекшілері және пән мұғалімдері жүргізеді. Кәсіби кеңес оқушының жеке басын зерттеу мен жеке сипаттама арқылы жүргізіледі. Кәсіби бағдар бойынша сынып жетекшісі оқушы­лардың іс-әрекеті мен дамуын бақылау, олардың оқу және сабақтан тыс жұмыстарының нәтижелерін зерттеу, сауалнама жүргізу, оқушы­лардың психологиялық-педа­гоги­калық сипаттамаларын құрас­тыру сияқты жұмыс әдістерін қол­да­на алады. Оқушыларды түрлі пәндік олимпиадаларға, конкурс­тарға, іс-шараларға қатыстыру осы кәсіптік бағдар беру мақсатында ұйымдастырылады. Қазіргі еңбек нарығында бәсекеге қабілетсіз маман­дардың көбеюі мәселесі белең алып тұр. Сол себепті болашақ маман­дардың дұрыс мамандық таңдау үшін мектеп табалдырығынан бастап өзінің қабілеті мен қай салаға бейімділігін анықтау маңызды болып табылады.

Қазіргі таңда мектеп бітіруші түлек­тер ұлттық бірыңғай тестілеуге қызу дайындық үстінде. Барлығы таңдау пәнін ой елегінен өткізіп, тіпті таңдап та үлгерген. Алдарында – үлкен өмір жолы. Осы жолға шықпай тұрып оларды үлкен таңдаудың бірі – мамандық таңдау күтіп тұр. Барлығы іштей қобалжып, «өте алмай қалам ба» деген қорқыныш сезімі билейтіні белгілі. Тестілеу аяқталғаннан кейін жоғарғы оқу орындарына құжат тапсырып, сонымен қоса мамандық таңдау маусымы басталады. Бұл сәтте таңдаған мамандығына балы жетпей қалуы да әбден мүмкін. Жеткен күннің өзінде бірнеше мамандыққа тапсыруға мүмкіндік болады. Көбінесе мектеп бітіруші түлектер мен ата-аналар тапсыратын оқу орындарына аса мән беріп, мамандықты екінші орынға қойып жатады. Алайда жүрек қалауымен таңдамаған түлекке ауыр соғары анық. Сол себепті ең бірінші мамандық, содан кейін ғана жоғарғы оқу орнына мән беру қажет.

Ел болашағы – білімді ұрпақ дейтін болсақ, жастарымыздың бола­шақ мамандығын таңдауда үлкен жауап­кершілікпен қараса дейміз. Бұл әр адамның өміріндегі ең маңызды сәт және оны жіберіп алмай таңдауға байып­тылықпен қарау қажет. Кемел келе­шектің жарқын кепілі – дұрыс таңдалған мамандық. Ұлы Абай атамыз айтқандай «қолын мезгілінен кеш сермеп» қалмау үшін ертерек іске көшкен абзал. Себебі өмір табалдырығынан аттаған жастың жүре­гі­не жақын мамандыққа зер салуы, ертеңгі күнге сеніммен нық қадам басуына да алғышарт болары анық деп айта аламыз. Заманың түлкі болса, тазы боп шалар уақытта өз ойын ашық жеткізе алатын тұлға болып қалыптасуды қазірден бастаған жөн.