Қандай тілек тілеп жүрсіз?

Жақында бір туысымыздың үйі­­­­­не қонаққа бардық. Арнайылап шақырған соң, әдеттегідей дас­­­­тарханға табақ-табақ ет әке­лінді. Ас желініп, сорпа ішіл­ген­нен кейін апам келіндерін та­бақ алып, үлкендерге ілтипат қылу­ға шақырды. Шаңырақтың жал­ғыз келіні иіліп сәлем бере бер­генде отырған қонақтардың бірі «ұл тап» деп қалды. Бата түрін­дегі тілекті жолдан «қағып алған» апам «ұл болсын, қыз болсын, дені сау ұрпақты болсын де» деп қосты.

Той-жиын болсын, туған күн не отырыс болсын келгендер ақжарма тілегін арна­п жатады. Кейде бата беру керек жерде үл­кен­­дердің өзі тосылып қалады. Ал бата­дан бұрын былайғы тілек айтып, сөз сөйле­ген­дерді тыңдап отырсаң, небір қызық-қызық тілектерді естисің. «Жақсы сөз – жарым ырыс» дей­ді. Қай тілегің қай кезде қабыл боларын білмейсің. Сондықтан тек жақсы сөз айту қажет дейді және үлкендер жағы.

«Зор денсаулық, ұзақ өмір, мол бақыт...» Осындай тілектерді естіген шығарсыз? Жақ­сы­сына жақсы ғой, бірақ мынадай бір мысал-әңгімені естігелі, «ұзақ ғұмыр» деген жаттанды тілекті өңін айналдырып, ойланып айтатын болдым.

Ертеректе бір ақкөңіл адам болыпты. Айналасына ұдайы қол ұшын созып, кез келген жерде көмектесуге дайын тұратын оған көмек сұраушылардың бәрі «көп жаса», «ұзақ өмір сүр» деп бата мен тілек айтады екен. Содан ай өтіп, жыл сырғиды. Әлгі адам­­­ның қызы тұрмысқа шығып, ұлы бөлек отау құрады. Сөйтіп, жапандағы лашық үй­де жалғыз өзі қалса керек. Адам атаулы тұр­мақ бала-шағасы сирек іздеп келеді, өзі де әб­ден қартайып күш-қуаты кемиді. Бірақ тірі адам тіршілігін ілініп-салынып жал­ғас­­ты­рыпты. Сон­да әлгі «Адамның шын кө­ңіл­­­мен біреу үшін жасаған дұғасы, айтқан тіле­гі қабыл деген. Ел-жұрт «ұзақ жаса» деп риза­шылығын білдіретін еді, япыр-ай, аз болса да, көп болса да өмірің мәнді болсын» деп неге тілемеді екен» деп «ах» ұратын көрінеді. Көп аузында тарап, бірден бірге жеткен аңыз әңгі­мені естіп, расында, сөз құдыретіне таң қал­масқа амал жоқ. Сөз құдыреті дегеннен шы­ғады, дұға, тілек, бата яки қарғыс сөз тура келетін жайттар аз кездеспейді. Тіпті, аузы дуа­лы адамдардан арнайы бата алудың да аста­ры тереңде.

Қазіргі жастар арасында жиі естиміз, «өзі­­­ме не тілесем, саған соны тілеймін» деп жа­та­ды. Жастар ғана емес, орта жастағы не үлкендер жағы да бұл қолданысты сөз­дік қорға әбден енгізген. Бұған біздің айтар уәжіміз бөлек. Расында, адам өзі үшін ке­регін Құдайдан дұға-тілек арқылы сұрайды. Тіпті, асыл дініміз дұға жасағанда дұға жа­сау­шы­ның алдымен өзіне керегін сұрауын құп кө­реді. Сондай-ақ абстрактілі заттармен қоса «бәтеңкеңнің бауына дейін Жара­ту­шыдан сұра» дейді. Адам баласы өзіне еш­­қа­шан жамандық тілемесі анық. Десек те сіз­дің өзіңізге тілегеніңіз, ол сізге керек нәрсе. Бұл сөзді тереңірек ойлансаңыз, астарын ұға қоясыз. Яғни «Өзіме не тілесем, саған соны тілеймін» деген жаттанды сөзді де санаңыздағы «тойда айтатын тілектер» тізімі­нен шығарып тастаған абзал. Сондай-ақ «мақ­сатыңа жет» деген қолданысты да ойға, сана­ға икемдеп қолданған жөн.

Иә, «Шаршы топта сөз бастау қиын» деген осы болса керек. Көпшіліктің назарын аударып, жұрт алдында сөйлеу және әр сөздің астарына үңілу оңай емес. Десе де, қазақ сөз қадірін бәрінен биік қойғанын ескерсек, әр сөзді орынды, икемдеп пайдалану шешен халқымыз үшін таңсық болмаса керек.

Тілек тілеу дегенде туған күн кешіндегі торт үрлеу «салтанаты» да ойға оралып тұр. Торт бетіне шырақ жағып қойып, оны ту­ған күн иесіне үрлетеді. Және үрлемей тұ­рып, тілек тілеуді талап етеді. Жалпы түр­кі­лік танымға салсақ, оттың, шырақтың мәні тереңі­рек. Отты үрлеп сөндіру қазақ дүние­­таны­мында, наным-сенімінде, психологиясын­да өте жаман ырым. Қазақта «Шырағың сөн­бесін» деген жақсы бата-сөз бар. Оның мәні «ұрпағың жоғалмай, ізіңді жал­ға­сын, отың маздап тұрсын» дегенге саяды. Нанға бал­а­уыз түйреп қор­лау­ды айтпағанда, жаңа жас­қа қадам басқан адамға шырақ үрлету жөн­сіз деп біле­міз.

Тілек сөзге бір тоқталсақ, сынның ең ауы­­­ры – «қолыма су құюға жарамайсың» деген. Қазіргі кезде тұрмыстан шығып бара жатқан ізгі дәстүр – кішкентай баланың үйге келген қонақ­тың қолына шәу­гім­мен су құюы азайып, тіпті жоғалып кетті деуге болады. Заман талабына сай әр үйде арнайы қолжуғыш бар. Үй­дің баласы келгендерге су құйып «әуре» болмайды. Есесіне, үлкен ризық – үлкендердің батасынан құр қалады. Қолға су құю – ізет қана емес, ізгі амал. Елдің, халықтың алғысы, көпшіліктің шынайы тілеуі адам тағдырын өзгертуге де қауқарлы. Бұл туралы шынайы оқиға асыл дінімізде кездеседі. Қарап отыр­саңыз, бұл ұлттық тәрбиенің маңызды бір бөлігі. Бұл арқылы үлкенді сыйлауға, сый-құр­мет көрсетуге тәрбиелеген. Одан қалды, «Бата­менен ер көгерер» деген астарлы сөз­дің мәні тереңде. Қазіргі автобуста орын бер­­мей, үлкен­нің жағасына жармасатын жас­­тар­дың тәрбиесі осындай дәстүрлерден ал­шақ­­­­­тап ба­ра жатқанымыздан емес пе деген ой келеді кей­де...

Жалпы тілек пен батаның, сөздің мәні мен ма­ңы­зын халық қашан да биік қойған. Сөз құдыретін түсініп, бір ауыз сөзге тоқтай біл­ген халық бата мен сөзді оңды солды айт­паған. Әрбірімізге жиын-тойда тілек кезегі келетіні анық. Сол тұста қазақы танымға сай, халықтың мақалы мен мәтелін тұшымды етіп қолданып, балын тамызбасақ та, сөз астарына жете мән бе­ріп, түзу сөйлегеніміз абзал.

Адамның өз-өзіне ғана емес, өзге үшін шынайы қуанып тілектес бола алуы да маңызды. Егер сіз біреуге жақсылық тілесеңіз, сізге ол неше есе сауап болып жазылады. Керісінше, ретсіз сөгер болсаңыз, оның да жазасы есе­ле­­нері анық. Қалай сөйлесек те, «Жақсы сөз – жарым ырыс» еке­нін һәм сөздің киесін яки иесін табатынын естен шығармаған жөн.

Аружан МҰХАНБЕТҚАЛИ