Мал ұрлығы үшін жаза қатаң

Соңғы жылдары мал ұрлы­ғы еселеп өсіп, негізгі күн­көрісі болып отырған малынан ажырау жоқ із­деу­шілерге оңай соқпауда.

Ұрланған малының табылмауы, барым­ташылардың қолға түспеуі мал иелерін ашындырды. Бұрындары барымташылар табылған күннің өзінде малдың, не оның өтемін қайтара алмайтын, керісінше «оңай олжаға» кенеліп жүріп, жәбірленушімен татуласып, жазадан құтылу жағдайлары орын алып отырды. Ал өтемін төлеп, жазадан құтылып кету ұрыларды есіртіп жіберді. Мысалы, 2018 жылы Сырдария аудандық сотында Қазақстан Респуб­ликасы ҚК-нің 188-­ба­бының 2-бөлігінің 1), 2) тармақтарында көз­делген қылмысты жасағандары үшін айып­талған 4 сотталушыға қатысты қылмыстық іс қаралды. Сот құжаттарына сәйкес, сотталушылар ал­дын ала сөз байласуы­­мен бірнеше рет мал ұрлығын жасаған. Олар бірінші күріштік алқабында жайылып жүрген 1 бас қара ала сиыр малын ұрлап, жәбірленушіге 200 мың теңге мүліктік залал келтірген. Мұнан соң сотталушылар қылмыстық іс-әрекеттерін одан әрі жалғастырып, 2 бас қызыл түсті сиыр малын ұрлаған. Салдарынан жәбірленушіге жалпы құны 550 000 теңге мүліктік залал келтірілген. Сотталушылар мұнымен ұрлығын қоймай, өрісте жүрген 3 бас сиыр мен 1 бас бұқаны ұрлап, көлікке тиеп алып келе жатқанда полиция қызметкерлері тоқтатып, 1 бас бұқа мен 3 бас сиырдың ұрлық екені анықталған.

Сот талқылауында сотталушылар жәбір­ленушілермен өздерінің ара­ларындағы істі «Медиация туралы» Заңының тәртібімен шешу мақсатында кәсіпқой емес медиаторға жүгініп, өзара ымыраға келіп, татуласты. Кел­тірілген мүліктік залалдарын жәбірленушілерге толық өтеп, өзара татулас­қандарын, осыған байланысты істі «Медиация туралы» Заңына сәйкес қыс­қарту үшін араларында жасалған «Дауды (дау-шарды) реттеу туралы» келісімді сотқа ұсынатындарын көрсетті. Сот қаулысымен айыпталған сотталушылар жәбірленушілермен медиация тәртібімен татуласуына байланыс­ты Қазақстан Республикасы ҚК-нің 68-бабының 1-бөлігіне сай, қылмыстық жауаптылықтан босатылып, қылмыстық іс сот өндірісінен тоқтатылды. Бірнеше рет мал ұрлығын жасаған олар­дың осыдан кейін «бұл кәсіптерін» қайта жалғастырмайтына ешкім кепілдік бермейді.

Сондай-ақ тағы да бір қылмыстық іс жәбір­ленушімен медиация тәртібімен татуласуына байланысты Қазақстан Республикасы ҚК-нің 68-бабының 1-бөлігіне сай, қылмыстық жауап­тылықтан босатылып, сот өндірісінен тоқтатылды. Қылмыс былайша өрбіген. Төрт жігіт оңай жолмен ақша табу мақ­са­тында мал ұрлығын жасау жөнінде өза­ра келіседі. Осы қылмыстық ниеттерін іске асыру үшін Сырдария ауданына қарас­ты бір ауылға келеді. Елді мекен сыртындағы мал шаруа­шылығымен айналысатын үйлерді іздестіріп жүрген. Ауыл тұрғыны азаматша Г.-ның мал қорасына көздері түсіп, аталған үй маңында бөгде адамдардың жоқ екеніне толықтай көздерін жеткізеді. Содан олар түннің қараңғылығын пайдаланып, қора ішінен әрқайсысының құны 35 000 теңгелік 3 бас қойын ұрлап, жәбірленушіге жалпы құны 105 000 теңге мүліктік залал кел­тірген. Бұл қылмыстық іс те сот өндірісінен тоқтатылды.

Ал 2019 жылғы 27 желтоқсанда қабыл­данған «Қазақстан Республикасы­ның кей­бір заң­намалық актілеріне қылмыстық, қыл­мыс­тық-процестік заң­наманы жетілдіру жә­не жеке адам құқықтарының қорғалуын кү­шей­ту мә­селелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңында мал ұрлығына қатысты жаза барынша қатаңдатылды. Мал ұрлығы жеке бап болып енгізіліп, төрт түлікке қырғидай тиетіндер бұрынғыдай жеңіл жазамен құтылмайтын болды. Бүгінгі күні соттарда мал ұрлаушылардың қылмысы жалпы ұрлыққа кірмей, арнайы баппен қаралуда. Бұл бап ауыр санатқа жатады және сотталушыға бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалады.

Заңдағы 188-1-бапта бөтеннің малын ұрлағандардың мүлкі тәркіленіп, үш мың айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде айыппұл салуға не сол мөлшерде түзеу жұмыстарына, бес жылға дейiнгі мерзімге бас бостандығынан шектеуге немесе сол мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланатыны көрсетілген. Мәселен, Сырдария аудандық сотында Қазақ­стан Республикасының Қылмыстық Кодек­сінің 188-1-бабы 3-бөлігінің 1) тар­ма­ғында көзделген қылмыстық құқық бұзушылықты жасағандары үшін айып­талған сотталушылар К., Ы. және О.-ға қатысты қаралған қылмыстық іс­ті айтуға болады. Сотталушылар бірнеше мәрте жылқы ұрлап, оларды аңшы мылтығымен атып алып, барлығын сойып сатқан. Сотталушылар бұл қылмыстық құқық бұ­зу­шылық әрекеттерінен жәбірленушілерге 3100000 теңге мүліктік шығын келтірген. Сот үкімімен соттталушыларға 5 жыл 6 ай мер­зімге бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалды.

Статистикалық деректер бойынша 2018 жылы аудандық соттың өнді­рісінде мал ұрлы­ғына қатысты 15 адамға қатысты 6 қылмыстық іс қаралды. Сотталушылардың жәбірленушілерге келтірілген залалдың орнын толтырып, татуласуына байланысты тоқтатылды. Ал 2020 жылы 7 адамға қатысты 6 қылмыстық іс, 2021 жылы 5 адамға қатысты 3 қылмыстық іс қаралып, айыптау үкім шығарумен аяқталды.

Бұл жерде жәбірленуші кешірім берсе де, заңмен жаза тағайындалатыны назарға салынады. 2018 жылғы сот тәжірибиесінде қаралған істерді мысалға келтірілгендей, енді қылмыс жасаған адам жазасын тиісті түрде өтемей, жазадан босатылмайды.

Мал ұрлығын басқа қылмыстармен салыстырмау керек. Себебі мал ша­руашылығымен күн көріп отырған ауыл халқының төрт түлігіне қол сұғу табыс көзінен айырумен тең.

Р.Алдамбергенов,
Сырдария аудандық
сотының төрағасы