Тарихи орыннан жәдігерлер табылуда

Әл Фараби атындағы ҚазҰУ-дың профессор М.Елеуов басқарған «Университет археологиялық экспедициясы» Баршынкенттегі (Қышқала) қазба жұмыстарын жалғастыруда. Эспедиция құрамын­да Әлкей Марғұлан атындағы Археология институтының жетекші ғылыми қызметкері т.ғ.к. Д.Ә.Талеев, ҚазҰУ-дың докторанттары И.Құрманиязов, А.Молдахмет, екінші курс студенті Қалдыбай Шохан және ҚР Ұлттық музейінің ғылыми қызметкері М.Жүсіпназар қазбаға қастысуда. Сонымен қатар осы жылы мәскеулік нумизмат т.ғ.к. П.Н.Петров, белгілі сәулеткер маман С.Агитаев зерттеу жұмыстарына жұмылдырылды. 

Осыған дейін жүргізілген қазба кезінде Қышқала қала жұртында бірнеше әлеуметтік және қоғамдық маңызға ие ғимараттардың орындары ашылған болатын. 2021 жылы толық ашылған алғашқы нысан (Қазба І) Жошы ұлысында беделді орны бар мұсылман ақсүйектің қабірі басына тұрғызылған кесене болып шықты. Оның жобасы мен сәулеткерлік ерекшелігі, құрылыс материалдарының арнайы түрлері мен құландысынан табылған түрлі мақсатта пайдалану үшін арнайы жа­салған кірпіштер, тақталар және жапсырмалар оның төбесі күмбезделіп жабылғандығын білдіреді. Ал бетіне кесіп салынған тамаша өрнегі бар тақталар, сырлы кірпіштер мен мазайка, майолика бөліктері кесененің қас беті мен қабырғаларының белгілі бір бөлігі көркем безендірілгендігін байқатады. Құрылыс материалдары мен оны безендіру нақыштары, сәулеткерлік сипаты кесененің ХІІ-ХІV ғасыр аралығына жататындығын көрсетті. Осы уақытқа дейін жобасы мен құрылыс материалдары, қас бетін безендірген өрнектері Қышқаладағы кесенеге ұқсас Алтын Орда дәуірінің кесенелері Батыс, Солтүстік, Оң­түстік және Орталық Қазақстаннан табылып, зерттелген.

2018-2019 жылдары күйдірілген кірпіштен тұрғызылған сегіз бұрышты ғимарат орны қазылған болатын. Ғимараттың жобасы мен ішкі құрылыстарына қарап ол Алтын Орданың әрбір қаласында болған завианың (қонақ үй) орны болуы мүмкін деген болжам жасалды. Ортағасырлық деректер зиярат етіп келген мұсылмандарға тегін тамақ пен түнейтін төсек беретін орын (завия) Алтын Орданың әр қаласында болғаны жайлы хабарлайды (Ибрагимов, 1988, 41, 60). Біз қазған алып ғимарат қонақ жататын бірнеше арнайы бөлмелер мен оларға қызмет көрсеткен қосымша құрылыстардан тұрады. Ғимараттың сәулеттік ерекшеліктері мен ішкі құрылыстарының сипаты оны сол деректерде айтылатын завиямен сәйкестендіруге негіз береді.

2022 жылы қаланың қарапайым тұрғында­рының тұрмыс-тіршілігі, шаруашылығы, мате­риалдық мәдениеті мен әлеуметтік деңгейі жайлы мәлімет жинау мақсатында Қышқала қала жұртының орта тұсына қазба салынды. Қазба барысында үлкен тұрғын үй ғимаратының орны ашылды. Екі бөліктен (батыс және шығыс) тұратын кешенді қазу кезінде мыс теңгелер мен қоладан жасалған бір қарағанда білезікке ұқсас қола бұйым табылған болатын. Сол бұйымның шыққан жері мен уақытын анықтауға мүмкіндік бере­тін оның сыңары табылды. Киіз үйге ұқсас Рух деп аталатын мыс құты 1250 жылы, қо­ла құты және оның ұқсас сыңары (аналогия) Францияның Лимож қаласында жасалыпты. Сыртында INS (ИСА) деген жазуы бар, ақ және көк түстермен инхрустацияланып, алтын жалатқан құты осы күнге дейін М.Фридсманның жеке қорында (коллекция) сақ­талған екен. Тағы бір бөлмеден мыс және қола теңге алынды. Мыс манета Ресейлік нумизмат Н.П.Петровтың анықтауы бойынша ХІV ғасырда Баршынкентте соғылғаны. Ал ортасында тесігі бар қытай монетасы (қола) ХІ ғасырда айналымда болғаны арнайы деректерден мәлім болды. Мамандардың айтуынша осы монета өте аз данамен соғылған және ұзақ уақыт айналымда болған.

Жазба деректер бойынша ХІІІ-ХІV ғасыр­ларда халқаралық сауда қатынастарын байланыстырушы керуен жолы Сыр бойындағы Жошы ұлысы қалалары арқылы өткен. Ел аралық елшілік байланыстар да керуен жолдарымен ірі сауда керуендерімен бірге жүрген. Деректер бойынша Францияның монғолдың ұлы ханына жіберген елшісі П.Карпини 1254 жылы Сыр бойындағы Жент, Баршынкент, Ашанас қалалары арқылы өткені мәлім. Ол туралы елші өзінің жолжазбасында айтады. Елшінің жазбасында Жент пен Ашнастың арасында Парчин қаласы бар екендігі айтылады.

Жазба деректерде келтірілген мәліметтер мен біз жүргізген қазба кезінде табылған материалдар Қышқаланың сол Баршын (Парчин) екендігін және қаланың ХІІІ ғасырда ірі сауда орталығы болғандығын растайды. Баршынкенттің діни және рухани орталық болғаны жайлы шығыстың ғұламала­ры­ның бірі Жамал Қарши де айтқан. Мен «Барч­кандқа (1273-1274) садырлардың садыры, мұсылмандық құқықты уағыздаушы, Құранды түсіндіруші ұлы ғалым Хусам ал-милла ва-д-дин Абу-л-Махамид Хамиду ибн Асиму ал-Асими ал-Барчинлигтан дәріс алуға келдім» деп жазады Ж.Қарши. 

Соңғы жылдары жүргізілген қазба жұмыс­тары барысында ашылған ғимараттар мен табылған археологиялық материалдар қала­ның Жошы ұлысының Сыр бойындағы ірі сау­­да орталығы ғана емес рухани киелі орны болғандығын көрсетеді. Сонымен қатар Қыш­­қала жазба деректерде Парчин, Барчин, Баршынлыг, Барчкант деген атаулармен кездесетін тарихи қаланың орны болған­дығын растайды. Қазбадан табылған монеталар мен заттай деректерді сараптау, арнайы алынған сынамаларды зертханалық сараптамадан өткізу нәтижелері қаланың ХІ-ХІV ғасыр аралығында өмір сүргендігін білдіреді.
 

Д.Талеев,
Әлкей Марғұлан атындағы
археология институтының
жетекші ғылыми қызметкері,
 тарих ғылымдарының кандидаты