Құқығыңызды қаншалықты білесіз?

Қазір қоғамдық тамақтану орындары көп. Үлкен де, кіші де, әсіресе үлкен қалалардың тұрғындары көбіне-көп қоғамдық тамақтану орындарынан тамақтанады. Бұл заманның дамыға­нын, халықтың күнкөрісінің артқанын білдірсе керек-ті. Ал, сіз қоғамдық тамақтану орындарындағы құқығы­ңызды қаншалықты білесіз? Бүгін осы тақырыпта тарқата жазып, оқырман­дар­ға толыққанды ақпарат береміз.

Көпшілікті ең алдымен «Қо­ғамдық та­мақтану орнында қа­зақ тіліндегі мәзірді талап ете аламыз ба?» деген сауал мазалайтын болар. Иә, бұл өте орынды сауал. Тіпті бұл мәселе соңғы кездері әлеуметтік желіде көп талқыланатын тақырыпқа да айналды. Қоғамдық резонанс тудырған оқиғалар саны да көп. Осы ретте, бұл мәселе елімізде заңмен реттелгенін біреу білсе, біреу білмейді.

Заңға сүйенер болсақ, кез келген адам қоғамдық тамақтану орындарында қазақша мәзір талап ете алады. Өйткені, Қа­зақстан Республикасының 1997 жылы қабылданып, қолданысқа енгізілген Тіл заңнамасының 21-бабы бойынша еліміздегі барлық хабарландыру, жарнама, прейс­ку­рант, сонымен қатар ас мәзірі ең әуелі қазақ тілінде болуы мін­детті. Бұрын орыс тілінде де болуы керек еді, бірақ 2021 жылғы желтоқсанда Президент Қасым-Жомарт Тоқаев кейбір заңнамаға өзгеріс енгізді. Сол өзгерістерден кейін ас мәзірі, ха­барландыру сияқты жазбалар қазақ тілінде болуға тиіс. Қажет болған жағдайда ғана орыс тіліне және басқа тілдерге аударылғаны абзал.

Заңгерлер бұл мәселеде ескеретін жайттар бар екенін айтады. Мәселен, «Тұтынушы­лар­дың құқығын қорғау» заңы бойынша сатушы немесе қыз­мет көрсетуші ақпаратты қазақ тілін­де де, орыс тілінде де беруге міндетті. Бұл дегеніміз мейрамханаға орысша сөйлей­тін адам келіп, орысша қызмет көрсетуді сұрай алады. Бірақ ол орыс тіліндегі мәзірдің жоқ екеніне шағымдана алмайды. Ал қазақша сөй­лейтін кісінің қазақша мәзірді де, қазақ тілінде қызмет көрсетуді де сұ­рауға мүмкіндігі бар. Сондай-ақ тұтынушы адам қазақ­ша мә­зірдің жоқ екенін байқаса және бұл жағдай оған қолай­сыздық тудырса, кінә қою хатын жаза алады. Хатта мейрамхана немесе оның басшысының атауы көрсетілуі керек. Оған қоса қазақша мәзірдің жоқ екені, бұл заңға қайшы екені баяндалып, барлық мән-жай жазылғаны дұ­рыс. Кінә қою хатының үлгісін интернеттен табуға болады. Хат­тың екі данасын жазған соң біреуін мейрамхана әкімшісіне тас­тап кетуі керек, екіншісін тұтынушы қабылдап алушы қол қойып, күнін жазғаннан кейін өзімен бірге әкетеді. Мейрамхана өкілдері екі апта ішінде мәселені шешуі қажет. Ал мейрамхана әкімшісі хатқа қол қо­йып, оны алып қалуға міндетті. Хатты алуға қарсылық танытса, дәлел ретінде олардың әрекетін фотоға, видеоға түсіруге болады. Кейін тұтынушы Е-өтініш ар­қылы мейрамхана орналасқан аумақтың әкімдігіне немене қа­дағалаушы органға дәлелдері бар арызды жолдай алады. Ресми органдар екі апта ішінде ша­ра қабылдауы қажет.

Көпшілікке қызықты келесі мәселе асхана немесе мейрам­хана өкілінің тұтынушыны кіргіз­беуге, шығарып жіберуі қанша­лықты заңды екенін қамтиды. Бұл мәселе де заңмен реттелген және оны біліп жүргеніміз дұрыс. Нақтырақ айтқанда, Қазақстан Республикасы Аза­мат­­тық кодексінің «Жария шарты» деген 387-бабы бойынша бір адамның екінші бір адамды қоғамдық орынға, мекемеге, үкіметтік емес ұйымдарға кіргізбеуге немесе ол жерден шығаруға құқы жоқ. Олар барлық тұтынушыға теңдей қыз­мет көрсетуге міндетті.

Алайда адам мас күйінде ұрыс-керіс, төбе­лес шығарса, өз­ге де адамдарды орынсыз мазаласа, мейрамхана әкімшісі құқық қорғау органдарына хабарласып, полиция шақырта алады. Тіпті жағдай ушықса, кү­зетші арқылы тұтынушыны ғи­мараттан шығаруына болады. Дегенмен әлгі адам өзін ғима­раттан бостан-босқа шығарып жібергенін дәлелдей алса, істі азаматтық сотқа дейін жеткізуге мүмкіндігі бар. Сол себепті тұтынушы құқығын бұзып ал­мауға аса мән берген жөн. Сондай-ақ қоғамдық орындағы этиканы, баршаға ортақ талаптарды сақтауды әркез қаперде ұстанған дұрыс. Өйткені, заң – баршаға ортақ және заңды білмеу ешкімді ешқашан жауап­кершіліктен құтқармайды.

Қазір көп тамақтану орындарында қызмет көрсеткені үшін есепшотқа 10% ақы қоса есеп­телінеді. Бұл көбіне-көп мәзірдің соңғы бетінде немесе төменгі тұсында кішкентай шрифтпен жазылады. Қазақстан қабылдаған халықаралық стандарттар бойынша мейрамхана, кафе, асхана сияқты қоғамдық тамақтану орнының қызмет көрсеткені үшін қосымша 10% ақы алғаны заңсыз болып табылады. Аспаздың, даяшының қызметі тағамның бағасына қо­сылып есептелуі қажет. Бірақ даяшы есепшотқа 10% ақы қосылатынын ескертіп немесе ол ас мәзірінде жазылып тұрса, оны естіп, біле тұра тұты­ну­шы мейрамханада тамақ­та­намын деп шешсе, онда ол 10% қосымша ақыны төлеуге келіс­кен болып саналады. Егер бұл талап еш жерде жазылмаса, ес­кертілмесе, тұтынушы адам, яғни тамақтанушы оны төлемей­тінін айтып, шағымдана алады.

Көпшілікті мазалайтын тағы бір мәселе ол тамақтың ішінен қыл немесе басқа да заттардың шығуы. Мұндайда ас ақысын төлеу, төлемеу мәселесі күн тәртібіне шығады. Бірден айта кетейік, тамақтың ішінен қыл немесе басқа да заттар шықса, ас ақысын төлеуге міндетті емессіз. Мұндай жағдайға тап болсаңыз, ең әуелі тағамды дәлел ретінде суретке, видеоға түсіріп алу керек. Кейін мейрамхана әкімшісін шақырып, көрсету қажет. Тұ­ты­нушы әкімшіге, даяшыға ша­ғымданған соң төлемей, кетіп қалуына болады. Оған қоса са­нитар-эпидемиология қызметі өкілдеріне хабарласа алады. Олар мейрамханаға келіп, таза­лығын, қызметін тексереді. Соны­мен қатар мейрамхананы мем­лекетке айыппұл, сізге мораль шығынын төлеуге міндет­тей алады.

Көп жағдайда қоғамдық та­мақтану орнының өкілдері дереу кешірім сұрап, тағамды ауыс­тырып беретінін айтады. Оған келіссеңіз, тағам ақысын тө­леуіңіз қажет. Себебі сізге жаңа тағам әкеліп береді. Алайда жаңа тағам әкелгенге дейін қыл шыққан тапсырыңызды үстелде ұстағаныңыз жөн. Өйткені мейрамхана қызметкерлері табыл­ған қылды алып тастап, дәл сол тамақты қайта әкеліп беруі әбден мүмкін.

Мейрамхана мен кафеге кейде жалғыз баруға тура келеді. Кейде уақыттың тығыз­дығына бай­ланысты тек шайға тапсырыс беретін кездер де болады. Мұндайда тапсырыс көлемінің аз болуына байланысты мейрамхана өкілдерінің ыстық та­мақ немесе салат сатып алуға міндеттеуі де заңсыз. Бұл туралы «Тұтынушылардың құқығын қорғау» заңының 28-бабында жазылған. Заңға сүйенсек, ешкім ешкімді белгілі бір өнімді, тауарды, затты, тағамды сатып алуға мәжбүрлей алмайды. Бұл – адамның Конституция құқығын таптау. Сол себепті адам тек шайға немесе сусынға ғана тапсырыс беріп, мейрамханада отыруына болады. Бірақ отыру уақытының ұзақтығы тағы бар. Бұл мәселеге қатысты заңда ештеңе айтылмаса да әр қоғамдық тамақтану орнының ішкі ережесі болуы мүмкін. Ол ереже жалпыға қолжетімді жерде ілініп тұрса, тұтынушыға таныстырылса, мейрамхана өкілдері тұтынушыға алдын ала белгілі уақыт аралы­ғында ға­на отыра алатынын ескертсе және тұтынушы оған келіссе, ол орынды сол уақыттың ішінде босатуға тиіс.

Даяшылардың қызмет көр­сету сапасына қатысты да мә­селелер көп туындайды. Егер, даяшының қызметі ұнамаса, ол дөрекі сөйлесе, тұтынушы басқа даяшының қызмет көрсетуін сұрай алады. Олар даяшыны ауыстыруға міндетті. Ал даяшы тапсырысты шатастырып, басқа тағам әкелсе, оған қоса тапсырыстың қабылданғанын айтып, төлеуіңізді өтінсе, мұн­дай жағдайда тұтынушы ақы төле­мейтінін бірден кесіп айта алады. Өйткені, бұл олқы­­лық – мейрамхана өкілі­нің қа­тесі. «Тұтынушының құқы­ғын қорғау» заңының 13, 14-бабы бойынша, тұтынушы келіс­кен жағдайда мейрамхана тағам­ды ауыстыруға немесе сол баға­дағы басқа тағамды әкелу­ге міндетті екенін де айта кеткен жөн. Алайда тұтынушы тамақ­ты жеп болған соң «негізі бұған тапсырыс бермегенмін, сол се­бепті төлемеймін» дей алмайды. Сондықтан тапсырысты әкел­генде бірден айту керек.

Кейбір қоғамдық тамақтану орны тұтыну­шыға өзімен бір­ге тамақ әкелуге тыйым салады және тек өзінен тауар, тамақ сатып алуды мін­дет­тейді. Дегенмен кез келген адам мейрамханаға, кафеге, ас­ха­наға өзімен бірге тамақ әке­луіне болады. Тіпті жай ғана ештеңе тапсырыс бермей, іш­пей-жемей, отыруына болады. Себебі Азаматтық кодекстің 10-бабының 6-тармағы бойынша әр тұтынушы тауарды сатып алу, қызметтерді пайдалану шарттарын еркін жасауға құқы бар. Дегенмен қоғамдық тамақтану орны – шағын кәсіп. Олар сол арқылы табыс тауып отырғанын ұмытпаған жөн. Бұл жағынан қарағанда ештеңеге тапсырыс бермей, жай ғана отыруы – орынсыз, тіпті біреудің қызметіне кедергі келтіру. Сон­дықтан әркім өзіне ұят кел­мейтіндей іс-әрекеттер жасап, шешім қабылдағаны абзал.

Ең соңғы мәселе ол асханада немесе мейрамханада түсірілім жасауға қатысты болмақ. Жалпы кез келген қоғамдық тамақтану орнында фотоға, видеоға түсуге болады. Оған ешкім шектеу қоя алмайды. Алайда түсірілім барысы басқа адамдарға кедергі келтірмеуге тиіс. Сонымен қа­тар кадрда мейрамханадағы өзге де қонақтардың бет-бей­несі көрінсе, ең әуелі олардан рұқсат сұрау қажет. Ең бас­тысы, өз құғыңызды біліп, оны қорғай алсаңыз ешқандай мәселе болмайды. Жоғарыда аталған мәселелер бойынша тұты­нушы жергілікті жердегі тұты­нушылардың құқығын қор­ғау жөніндегі мекемеге немесе құқық қорғау органдарына хабарласа алады.

Ақтөре ИБРАГИМҰЛЫ