Сөз – ырыс, өмір – тыныс

1989 жылы «Еңбек туы» газетінің жарыққа шыққанына 50 жыл толады. Газет беттерінде осы жылы естеліктер жиі жазылды. Әрдайым оқырманнан қол үзбеген басылым елу жылға да бай оқырманмен жетті. Бұл жылдары га­зеттің ауыл-село тілшілері белсене араласты деуге негіз бар. Мысалы, «Шіркейлі» совхозынан мұғалім Байназар Сүлейменов үнемі ауыл өмірін газет бетінде көрсетіп, көптеген сын-ескертпелер, ұсыныстар жазған. Партияның ХVIII съезі атындағы совхоздан Оразбек Бесбаев, Сейтмұрат Ембергеновтің өлеңдері жа­­рияланып тұрған. Аудан орталығының тұр­ғын­­­дары, аудандық ардагерлер Советінің пред­седателі Уәлибек Әбдуов аудан прокуроры Балтабек Сыздықов газеттің мазмұнды шы­ғуына сапалы дүниелерімен атсалысты.

Газеттің мерейлі жылында естелік жазған белсенді автор Мұса Сексенбаев мынадай ұсыныс-тілегін білдіреді: «Соғыс және ең­бек­ ар­дагерлерін, партия, совет, комсомол жә­не шаруашылық қызметкерлерін сөйлетуді дағ­дыға айналдырған жөн деп есептейміз. Ау­да­­нымыздың айнасы, партиямыздың тілі – ау­­дандық газетіміздің жұмысын мұнан әрі жақ­сар­­туға көпшілік болып қатысайық».

Газеттің 50 жылдығы қарсаңында өмірін газетпен байланыстырған оқырмандар лебізінің газет бетінде жиі жариялануы да оқырман мен газет арасындағы нәзік байланыстың көрінісі болды. Мәселен, Сәкен Сейфуллин атындағы совхоздың жылқышысы Өтеген Ералиев былай деп жазады: «Еңбек туы» газеті жөнінде айтқанда, өз өміріміздің күнделікті көрінісін сезінетін, содан ой сараптап, тоқтамды тұ­жырымға келетін жайттарды кешемін өз басымнан. Біз Сыр бойындағы Жақаевшылар қоз­ғалысын, Сырдарияның сол жаға массивін игеру мәселелерін осы өзіміздің аудандық газеттен оқып, біліп отырдық. Ал енді бүгінгі қайта құру, жариялылық заманында «Еңбек туының» бет-бейнесі мүлдем өзгерді десем артық айтқандық болмас. Мұнда бәрі жазылады. Қоғам дамуы үшін еңбек етіп жүрген жандар шынайы лебізін білдіреді. Сөзімнің соңында «Еңбек туы» газетінің редакциясына, оның творчестволық коллективіне шын ықыласымды және құттықтау лебізімді білдіргім келеді» деген қарапайым оқырманның риясыз тілегі га­зеттің беделін биіктете түседі.

1989 жылғы газет беттеріндегі бір жаңалық – аудан-ауылдарда өткен наурыз мерекесінің жариялана бастауы. Наурыздың тойлануы ал­ғаш жариялана бастаған тұста басылымдар қысқа ақпарат беруден аса алмады. «Еңбек туы» газеті де ауылдарда аталып өткен наурыз мейрамын соңғы бетте тақырыпсыз, суретпен шағын ақпарат берумен ғана шектелді.

Жарыққа шыққанына 50 жыл толған га­зет­тің сол жылдардағы жетістігі мен кем­шілігі жайында газет жанашырлары мен автор­ла­рының ұсыныс-пікірлерінде айтылады: «Га­­зетте сын мақалалар аз емес. Бірақ газет қызметкерлері сын мақаланы жариялайды да, соңын бақыламайды. Сынға жауап, жібе­ріл­ген кемшіліктерді жөндеуге жасалған шаралар жарияланбайды. Келешекте газет бұл кемшіліктерді ескерер деген үміттеміз. Газет әлі де болса село тілшілерімен жиі қатынас жасап отырған жоқ. Село тілшілерімен газет күндерін өткізу, олардың белсенділігін арттыру жөнінде жұмыс істеу қажет. Поэзия, проза секцияларын ұйымдастырамыз. Олардың жанашырларын жинап семинарларын өткіземіз. Жаңадан жазып жүргендермен, әдебиет теориясын оқымаған жырқұмар қауым авторлармен түсінісу кешін өткіземіз деп жақсы бастама бастады да, кейін аяқсыз қалды. Келешекте осы жұмысты тұрақтандыру керек» деген оқырмандар ескертпесі оқырманның қырағылы мен жанашырлығын байқатса керек.

Тағы бір оқырман жыршы-жыраулардың өне­рімен оқырманды сусындатуды, отбасы құн­дылығын көбірек насихаттауды, сауда­гер­лікті тоқтатуға ықпал етуді сұрайды. Осы жыл­дары белсенді оқырманның көптігі сон­дай, нө­мір сайын ұсыныс-пікірлер жиі жарияланған. Мәселен, «Еңбек туының» 1989 жылғы 11 сә­уірдегі нөмірінде «Қызылту» ор­та мектебінің оқушысы Хауез Сейдахметов «Қаламақым – Аралға» деген рубрика ашып, оқушылардың жазған мақалаларының қаламақысы Арал қо­рына аударылып отырса деген тілек білдіреді». Сондай-ақ басылым бетінде «Басылмаған хат­тың дерегі» айдарынан оқырман жазған хат алдын ала жарияланбай, ондағы мәселе ше­шімін тапқан соң ғана қорытындысы жария­ланып отырғанын көреміз.

1989 жылы газеттің бағасы 3 тиын болды. Бір атап айтарлығы, осы жылдары газет бетінде коммунистердің 40-55 сомға де­йін газет-журнал жаздырып алып оқитыны жазыл­ған. Газеттің 1989 жылғы нөмірлерінде ай аты екі тілде қатар жазылып отырған. Мәселен, «апрель-көкек» деп берілген. Бұл оқыр­мандарды қазақша ай атауларына үйрете бастаған алғашқы қадам болса керек.

«Елу жылда – ел жаңа» демекші, 1989 жылдың сәуірінде газет бетінде сұхбаттар беріліп, соңғы бетте арнаулы «Сенбілік бет» шыға бастады.

1991 жылы аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы Ж.Ердешбаевтың тағайын­дауымен аудандық газеттің редакторы Қуаныш Татанов болды. Осы ретте газеттің атын өз­гер­ту жайлы оқырмандардан хаттар мен ұсы­ныс­тар келіп, газеттің аты «Тереңөзек тынысы» болып өзгертіліп, 1997 жылға дейін осылай аталып келеді. Осы уақытта газетте сын мақалалар жиі жазылды. Бұл туралы сол кездегі редактор Қ.Татанов былай деп жазады: «Газеттің абыройы мен беделін кө­теру жолында тынымсыз еңбек еткен Бекнияз Шертаевтың сын мақалалары дөп түсіп жа­татын. Сын жазудың сарбазы атанған Сұлтан Қожаниязовтың уытты шумақтары мен сын ма­қалаларын оқырмандар асыға кү­тетін. Газеттің рөлін көтеру үшін қоғамдағы орын алған кем­шіліктерді жариялаудың саяси тәрбиелік рөлі бар. Оған дәлел «Тереңөзек» күріш совхозы бір жылдары мемлекетке миллион пұт астық тапсырып, абыройын асқақтатты. Алайда ша­руашылық басшылары саяси тәрбие, иде­ологиялық жұмыстарды ұмыт қалдырғаны жө­нінде аудандық газетте «Табыс тасасындағы кемшіліктер» атты сын мақала жарияланып, бұл партком мәжілісінде қаралып, орын алған кемшіліктерді жоюдың шаралары белгіленді. Сондай-ақ Іңкәрдария ауылында еңбек ететін шопандарға медициналық қызмет көрсететін фельд­шердің қызметі сыналып «Жоғалған фельд­шер» атты сын мақала жарық көрді. Нә­ти­жесінде шопандарға медициналық көмек көр­сету сапасы жақсарды» деп жазады.

Сол жылдары газеттің сапалы да мазмұнды шығуына үлес қосқан редактор орынбасары Келдібай Уәйісовтің, жауапты хатшы Мейрамбек Шілдебаевтың, фототілшілер «Сталин жолы» газетінде фототілші қызметін ат­­қарған Владимир Ягунин, одан кейін Ибадулла Пірімбетов, Ерғали Әбдіхалықов және аудандық баспахананың сол кездегі басшысы Сергей Тоқсанбаев есімі ерекше аталады. Бұл туралы газет редакторы Қуаныш

Татанов өз естелігінде былай деп жазады: «Газет оқырмандар көңілінен шығу үшін аудандық баспахананың сол кездегі білгір басшысы Сергей Тоқсанбаевпен бірге еңбек еттік. Сол кездегі жас журналист болып келген Мейрамбек Шілдебаев газеттің жауапты хатшысы болып, әрбір газет санының сапалы шығуы үшін макет сызып, редакция қызметкерлеріне тапсырмалар беріп, орындалуын қатаң қадағалап отыратын. Соның арқасында газеттің әрбір саны оқырманға уақытылы жетуші еді. Редактор орынбасары Келдібай Уәйісов еліміздегі сол кездегі нарық заманына сай жазған ма­қалалары, шаруашылық, мекеме басшыларынан алған сұхбаттары оқырмандар көңілінен шығып, жылы лебіздер келіп жататын. Ақын Мұхтар Сақтаповтың, Балашбек Шағыровтың өлеңдері, Еркін Әбілдің мақалалары мен сұқбаттарын жұртшылық іздеп жүріп оқитын. Фототілшілер Ибадулла Пірімбетов, одан ке­йін Ерғали Әбдіхалықовтың және Тұрабек Әбдіхановтың газетте жарияланған суреттерін оқырмандар жоғары бағалайтын. Газеттің абыройы мен беделін көтеру жолында тынымсыз еңбек еткен Серік Әлімбетовтың жылт еткен жаңалықты қалт жібермейтін мақалалары, Бекнияз Шертаевтың сын мақалалары дөп тү­сіп жататын. Сын жазудың сарбазы атанған Сұлтан Қожаниязовтың уытты шумақтары мен сын мақалалары, кезінде осы газетке редактор болған Болатбек Аманбаевтың жазған материалдарын оқырмандар асыға күтетін. Радиохабарын ұйымдастырушы Кеңес, Жұманазар, корректор, әдеби қызметкер Мұса осы жылдары жемісті еңбек етті».

Журналист М.Шілдебаевтың газетте жария­ланған «Тереңөзек неге тым жүдеу?» атты сын мақаласында аудандағы әлеуметтік-мәдени құ­рылыстардың құлау қаупінде тұрғанын, жаңа заман талабына сай жаңартып салу қажет­тігі айтылады. «Осы сын материал іске қоз­ғау салды ма, аудан орталығынан қазіргі «Жас­тар» кафесі, «Жас ұландар» үйі, балалар кітапханасы, қазіргі аудандық оқу бөлімінің ғимараты, басқа да әлеуметтік мәдени құ­рылыстар шаруашылық есебінен салына бастады» деп жазады автор өз естелігінде.

1993-1994 жылы «Тереңөзек тынысы» газе­тінің редакторы Тынышбек Дайрабаев болды. 1994 жылы газеттің жарыққа шыққанына 55 жыл болды. Газет редакторы Тынышбек Дайрабаев газеттің таралымы өскенін атап өтеді. «1992-1993 жылы газет тиражы 2890-2900 бол­са, қазіргідей баға аспандап нарық қысып тұрғанда 1994 жылдың І тоқсанына 2905 адам «Тереңөзек тынысына» жазылды. Өткен жылдарға қарағанда оқырман хаттарының са­ны артып, көтерген мәселелер аясы кеңи түсті. Әсіресе, бұрынғы журналистер, оқу-ағар­ту, мәдени-қызметтің ардагерлері ел-жер туралы, ата-бабалар тарихынан молынан жаза бастады» деп жазады.

Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы қиын­дық бас­пасөзді де айналып өткен жоқ. Қаржы тапшылығы газет шығару ісін қиын­датты. Бұл туралы 1994 жылы «Тереңөзек тынысы» газетінің редакторы Тынышбек Дайра­баев былай деп жазады: «Қай саланы да қамтып отырған нарық қыспағына газет ұжымы да ұшырап отыр. Бұрын газет аптасына үш мәрте шығар болса, қазір бір рет шығады. Газетке қажетті қағаз бағасы күн өткен сайын шарықтауда. Соған қарамастан газеттің шығармашылық тобы қиыннан қиыстырып, га­зетті халық оқитындай етіп шығара бере­тіні­мізге сенімдіміз».

Аталған жылдары газеттің байырғы штат­тан тыс тілшілері шіркейлілік Байназар Сүлейменов, ильичтік Тоқымбай Маханбетұлы, Жүсіпназар Атымтаев, шағандық Айтбай Мығым­баев, қызылөзектік Қожабек Қоянбаев, қыстақ тұрғындары Сейітмұрат Ембергенов, Әлиакбар Қадыров, асқарлық Оразбек Бесбаев, Әбжан Арынов, поселкеден Сәйділла Сәдуақасов, Асылбек Ақбалаев, Мүсілім Қалмұ­ратұлы сияқты байырғы тілшілермен қатар жас толқын А.Алданазарова, Н.Бәрзуұлы, С.Махан­бетова, Ә.Досанова, Э.Несіпбаева, А.Орын­байқызы, Г.Бақытбаева, Р.Жүсіпова, Н.Ізбас­қанова, Г.Жүркеева және т.б. жас тіл­шілер қатары арта түссе, С.Қожаниязов, Б.Шертаев, М.Сексенбаев, Б.Өтеповтердің салмақты ма­териалдары қайтадан көріне бастаған уақыт. Газеттің белсенді авторлары Асқар, Әлішер Тоқмағамбетовтер жиі қалам тартқан тұс. Со­нымен қатар Қ.Қоянбаев, Б.Әденов, М.Серік­баева, Т.Махамбетов, Ә.Атахаев, Т.До­сым­ов, Ә.Ерғалиұлы, Бақытбек Ділдабаев, Б.Әбду­ов, С.Алданазоров, С.Уса­баев, Н.Сейіт­кә­рім­ұлы, Г.Бер­жаппарова, С.Би­сенов, М.Бай­қо­жаев, Ж.Жанпейісова, Д.Жақып­­бекова, Ж.Иба­дул­лина, С.Бейбітов, Т.Жұма­беков, К.Асқаров, И.Тана­баев, С.Есма­ханов, Ә.Бәкіровтер түрлі тақы­рыпта хат жол­дап, жазған дүниелері оқырман ойынан шыққан авторлар».

1994-1995 жылдары газеттің редакторы бұған дейін аудандық газет редакторының орын­­­басары қызметін атқарған Келдібай Уәйісов болды. Газет тиражы төмендеп, қар­жы­­лық қиындық туған уақыт. 1995 жылғы газет нөмірінің бірінде редакция ұжымы атынан «Тереңөзек тынысы» тарыла ма, әлде...» атты мақала жарияланады. Мұнда қаржының қиындығынан газетке жазылатындар саны азайғанын, газеттің тағдыры оқырмандар қо­лын­да екенін жазады. Сол уақыттағы газеттің жағдайын анық көрсету үшін мақаладан үзінді келтірдік: «Баспасөзге жазылу барлық басылымдар бойынша мәз болмай отыр. Бұған басты себеп – халықтың қолында нақты ақ­ша­ның тапшылығынан екенін түсінеміз. Әйт­пе­се, қайсыбір оқырманның да, қайсыбір ба­сылымға көңілі суыды немесе енжар тартты деген пікірден аулақпыз. «Тереңөзек тынысы» газетіне жазылу келесі 6 айға жеке адам үшін 200 теңге, мекемеге 1000 теңге болып белгіленді. Осының себеп-салдарын оқырманға түсіндіре кету парыз. Негізінен газет редакция­­сы өз өнімін тарату үшін баспахана, пошта қызметтеріне арқа сүйейді. Олар және біз де электр қуатынсыз, жанармайсыз қауқарсыз­быз. Аудандық газетті шығару үшін 6 айға 1 204 291 теңге қажет. Сонда біздің газетіміздің бір данасын шығару үшін 602 теңге 14 тиын жұмсалады, осының 40 процентін баспахана, 40 процентін пош­та, 10 проценттейін электр желісі алады, қал­ғаны біздікі. Газет 6 айда жалпы шығын сомасының 490 мың теңгесін ғана өзі өтейді, қалған 714 291 теңгесін бюджет жабуы керек. Ал күні бүгінге дейін баспахана, телекоммуникация, электр жүйесі, архив, дезстанция, жанармай базасы мекемелеріне 1 мамырға бар­лығы 192 мың теңге берешекпіз, ал редакция қызметкерлері ақпан айынан бері айлық алған жоқ. Ендігі кезекте, қымбатты оқырман, аудандық газеттің шығу-шықпауы сіздерге бай­­ланысты екенін жасырғымыз келмейді. Тираж болса аудандық газет шығады. Сол үшін сіздер күнделікті мұқтаждықтан артылдырып, 200 теңге үнемдеп, «Тереңөзек тынысын» жаздырып алсаңыз, құба-құп.

1997 жылы аудандық газет редакциясы мен баспахана ұжымы біріктіріліп, «Тіршілік тынысы» газеті болып шыға бастады. Осыған орай баспахана мен редакцияның бір адамға жүктеліп, кадрлық өзгерістер болғаны байқа­лады. Осы жылдан бастап редакцияда дирек­тор-редактор деген штат пайда болды.

1998-2000 жылдары газеттің директор-ре­дакторы Асқар Кіребаев болған тұста дос­тық әзілдер, проблемалық мақалалар газет бе­тін­­де жиі көрінді. Мәселен, 3 мамыр «Бүкіл­дүниежүзілік баспасөз бостандығы күні» редактор «Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ» деген мақаласында қоғамдағы сыбайлас жем­қорлық, қылмыс, заңды белден басу мәсе­лелеріне бұқаралық ақпарат құралдары тос­қа­уыл қою қажеттігін айтады.

Редактордың достық әзілдері де қоғамдағы мәселелерді дөп басады. Мәселен, «Аудандық жерге орналастыру комитетінің төрағасы Мұса Келдібаевқа» деген достық әзілінде:

Қашаннан бар еді деп төрге ыңғайы,
Атап жүр жұрттар сені жердің МАИЫ.
Тапты ма түгелімен АКТ егесін,
Ертеңгі қалай болмақ елдің жайы?
Судайын сөйлегенде ағыласың,
«Шаруаға жағдай жоқ» деп жағынасың.
Жер беріп, салық алған фермеріңнің,
Дымы жоқ, несиесін не қыласың» деп қо­ғам­ның кейбір түйткілді мәселелерін достық әзіл­ге сыйғызады.

«Сыр журналистикасының
тарихы» кітабынан
(Жалғасы бар)