Пәрменді журналистика, әлекке салған әлеуметтік желі

Әлемдік кеңістікте медиа саласының қары
штап өркендеуі айқын көрініс тапқан. Журналистика мамандығының сан бағытқа бөлінуі – төртінші билік өкілінің мәртебесін биіктетуде. Ақпарат толқыны толассыз жарияланған уақытта әлеуметтік желі адам өмірінің ажырамас бөлігіне айналды. Ақылды гаджет барлық адамды негізсіз басқарып отырғаны мәлім. Яғни, ұялы телефонсыз әрбір іс ілгері бас­пайтындай болған.

Қазіргі уақытта адамның өмір сүру дағды­сы осыдан 10 жыл бұрынғы уақытпен салыстыруға келмейді. Дәстүрлі медиада айтар сөздің түп-төркіні зерделеніп, сүзгіден өткізіледі. Ал ар-намыс пен ұятты жиып қойған көпшілік психологиясы қызуқандылыққа бейім. Немесе телефонның ар жағында отырған әрбір адам­ның мінез-құлқы өзгеріске ұшыраған. «Хайп» пен «пранктың» жетегінде кеткен қан­­шама жанның жапа шеккенін көзіміз көріп жүр. Иә, сөз мәдениеті, адами құндылық, сый­ластық секілді өзге де қасиеттің әлеуметтік желінің тасасында қалып қоймағаны қашан. Дөңгеленген дүниеде орын алып жатқан кез келген қарама-қайшылық кәдімгідей ойлантады. Ақпарат айдындағы журналис­тика мен әлеуметтік желі қолданушысы жайын­­­­да тарқатып айтпақпыз.

Әлеуметтік желіні қолданатын көпшілік қа­уымда шектен тыс еркіндік бар. Күніне әлеуметтік желіде мыңдаған жазба жарияланады. Осы орайда сан түрлі жазбалардың астында қисынсыз пікірдің жазылуы – автор­дың жеке ұстанымына нұқсан келтіретіні шындық. Сонымен бірге саны бар, сапасыз сыни көзқарастағы жазбаның жүйесіздігін бай­­қаған боларсыз. Қаузалған мәселенің мә­нісі мен шешімінен бөлек, бұл күнде жеке бас­ты «қара­лау» белең алған. Бұл ретте, ашық демократия деп түсінетін көпшілік қисынсыз балағаттау, жала жабу, жеке басты қор­лау секілді әрекетке барады. Ал журналис­тикада кәсіби маман бір мәселенің түп-төр­кінін ашып жазу үшін дәлел мен дәйекке, расталған ақпаратқа сүйенеді. Ал әлемжелідегілер еш­бір қатысы жоқ мәселеге байланысты бәз­бі­реуді балағаттауды әдет қылған.

Әсілінде адам жан күйзелісін, өмірге деген көңіл толмаушылықты, әркез жолы бол­маушылықты өзгенің іс-әрекетімен байланыс­тыратыны жасырын емес. Мұндай жағдайда қисынсыз амалға барған кісіні жазалау қа­ғи­дасы қарастырылған. Осыдан 2 жыл бұрын Қылмыстық кодекстің «Жала жабу» 130-бабы әкімшілік құқық-бұзушылыққа ауыстырылған екен. Бүгінде өзге біруге негізсіз кінә артсаңыз, әкімшілік құқық бұзушылық заңымен жазаланасыз. Бұл күнде ойланбай сөйлеп, опық жеген жандар арамызда көп.

Бүгінде көрініс тапқан әлеуметтік желідегі келеңсіздік пен ашық демократиялық жүйенің негізгі қағидаты жөнінде ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев ұлттық құрылтайда өз пікірін білдерген болатын.

«Демократия дегеніміз – керемет өмір туралы жалпылама ұғым, түсінік емес. Бұл – күн­делікті тынымсыз еңбекті талап ететін өр­­ке­ниетті өмір салты. Атаққұмарлар мен ал­а­яқ­­­т­ар­дың жалаң ұраны мен құрғақ уәдесіне алдан­бау қажет. Еліміздің болашағы үшін аса маңыз­ды мәселелерді дау-дамаймен емес, ұтымды ой-пікірмен, парасатты пайыммен жә­не саналы көзқараспен шешкеніміз абзал. Біз «түрлі көзқарас, біртұтас ұлт» қағидатын берік ұстануымыз қажет. Бір-біріміздің ой-пікі­рі­мізді тыңдап, құрметтей білсек, алға қадам басамыз. Біз демократиялық реформа жа­саймыз деп мемлекетті әлсіретуге еш жол бермеуіміз керек. Мен «Тәуелсіздік бәрі­нен қымбат» атты мақаламда еліміздің ең бас­ты құн­дылығы – егемендік екенін атап өттім. Қаң­тардағы қай­ғылы оқиғалардан кейін Қа­зақстанда саяси белсенділік күрт артты. Жаңа саяси партия­лар және қозғалыстар құрылып жатыр. Қоғам белсенділері әлеуметтік желіде түр­лі мәселелерді көтеріп жүр. Шыны керек, кейде мүлде ақылға сыймайтын пайымдар да айтылады. Жұрт даулы мәселелерге нара­зы­лық білдіріп, көшеге шығатын болды. Заңды белден басатын азаматтар да жоқ емес. Бір­тіндеп демократия жолына түсу кезінде мұндай жағ­дайлардың болуы түсінікті. Бірақ Заң талабы мүлтіксіз орындалуға тиіс екенін әрда­йым­ есте ұстау қажет. Заң мен тәртіп – ішкі тұрақ­тылықтың бірден-бір кепілі. Онсыз қоғам­ның дамуы мүмкін емес. Сондықтан бұл қағида біз­дің ең басты бағдарымыз болуға тиіс».

Иә, басты бағдарымыздан айнымас үшін іш­кі тұрақтылықты сақтау маңызды. Қазіргі уа­қытта сыртқы саясатта көптеген пікір айтушылар еліміз жайлы басқаша көзқарас танытуда. Мемлекет басшысы өзге елдің саясаткерлерінің ұстанымына байланысты көзқарасын танытуда. Яғни, араңдатушылық пен провокацияға жол бермеу керектігін нақты дәлелмен айтты.

Елімізде адамның жеке басын қорлауға байланысты келеңсіз оқиғаны жиі кездестіруге болады. Негізсіз кісіне ғайбаттау адамның құқына қол сұққанмен бірдей екен. Бүгінде Қылмыстық кодекстің «Қорлау» 131-бабы бойынша сансыз адам жауапқа тартылған. Адамның бір-біріне қорлау сөз айтқанына қатысты екі тараптан жауап алынады. Жәбірленуші тарап өзінің ар-намысына нұқсан келтірген сөз айтқан адам­ның үстінен сотқа арыз береді. Арнайы мамандар екеуара орын алған диалогты саралап, зерттеп қорытынды шығарады. Сараптамалық қорытынды шығарғаннан кейін сот жазалау түрін анықтайды. Негізінен, аталған баптың бірінші бөлігінде әңгіме арасында біреуге бетпе-бет тіл тигізгені үшін жазаланушы 100 АЕК көлемінде айыппұл арқалайды. Немесе ол 120 сағатқа дейін қоғамдық жұмысқа тартылады. Осы баптың екінші бөлігінде интернетте, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы және көпшілік алдында қорлау қарастырылған. Мұндай жағдайда жазасын өтеушіге 200 АЕК көле­мінде айыппұл салу немесе 180 сағатқа қоғамдық жұмысқа тарту көзделген. Айыппұл арқа­­лағанымен айылын жимайтын жандар аз емес.

Негізінен, әлеуметтік желіні қолданудың өзін­дік этикасы, талапқа сай ережесі бар. Тиісті құқық қорғау органы Заңға қайшы әрекетті анықтап, кез келген парақшаны бұғаттай алады. Дегенмен, ұятсыз, қазақ менталитетіне қар­сы дүниені шығарушы жандар көп. Әрине, «Нәпсі арды артқызбайтынын» жұртшылық ұғын­са екен. Жан мен тәннің айналасындағы лас дүниенің көпшілік талқысында болуы құп­тар­­лық жағдай емес.

– Жалпы, аудан әкімдігіне қарасты әрбір ме­кеменің әлеуметтік желідегі ресми парақ­шасы жұмыс жасайды. Парақшада аудан әкі­мінің жұмысы, күнделікті жүзеге асып жат­қан жобалар, тың жаңалықтар жарияланып­ отырады. Қырық мыңға жуық халықтың ішін­де, жағымсыз пікір немесе сыни жазба қал­дыратындар бар. Мұндай жағдайда Заң аясында тұрғындарға жауап беріледі. Сонымен бірге түйткілді мәселелерді аудан басшы­сы өз бақылауында ұстайды. Кейде жеке бас­ты қаралау, орынсыз жазғыру факторлары кездеседі. Аудан имиджін тұрақты ұстау үшін олармен жеке дара сұхбаттасамыз. Негізсіз ақпараттың дәлелсіз екенін анықтаймыз. Қоғам­дағы тұрақтылықты сақтау мақсатында аудан әкімі Мұрат Ергешбаев тұрғындармен жиі кездесіп тұрады. Шын мәнінде, жеке бас­ты жазықсыз қаралау әбестік. Кез келген мәселенің шешімі табылады. Азаматтармен ашық диалог орнатуға дайынбыз. Тұрғындар ара­сында өзара түсініспеушілік, бір-бірін бала­ғаттау бойынша өрескел заңбұзушылық кездессе, Билер кеңесінің көмегіне жүгінуге болады. Шындығында, журналистика саласында жүр­ген тіс қаққан мамандар сөзге тоқтам болу керектігін, кемшіліктің орын алмау керектігін жақсы біледі. Сонымен бірге блогерлер белгілі бір шындыққа жанаспайтын ақпаратты жарияламас бұрын анық-қанығына көз жеткізген абзал. Себебі, бір жазбаның артында қаншама адамның тағдыры жатыр, – дейді аудандық ішкі саясат бөлімінің басшысы Бейбіт Смайлов.

Бүгінде «хайп» қуған қаншама адамның те­ріс бағытта аты шығып жатады. Болымсыз кез келген көріністі әлеуметтік желіге жариялаған олар халықтың сынына ұшырайды. Елімізде әрбір жұлдыз біткен адам ойына келмейтін іс-әрекетке баратыны рас. Сондай-ақ бір-бірін қаралап, сотқа сүйрейтін танымал жандар жеткілікті. Мұндай жағдайда ел аузынан түспейтін бірқатар жұлдыздың «хайп» жасауы – мәдени деңгейін, білім сауатын аңғартады.

Ал әлеуметтік желіге сыни бағытта жазба жарияламас бұрын мәселенің анық-қаны­ғына мән берген дұрыс. Қазақта «Шын­дық­тың шырағы сөнбейді» деген мақал бар. Негіз­сіз ақпаратты желеу етіп, кісінің же­ке басын қорлау адамгершілікке жатпайды. Осы күні отбасылық мәселені, өзара түсініс­пеушілікті ерлі-зайыптылардың ашық­тан-ашық әлеуметтік желіге жариялауы белең алған. Ошақ қасындағы түйткілді мәселені жұрт­шы­лық талқысына салмау керек-ті. Қайтсе де, сүйіп қосылған қосағына деген араздық басылады. Ал қызуғандылықпен айтылған балағат сөздер ешқашан ойдан кетпейтіні анық. Мұн­дайда жекеменшік бағыт­та ашылған сайттар жұлдыздар өмірін, отбасылық кикілжіңдерді жа­рыса жариялайды.

Кейбір жағдайда әзілдесу, өш алу мақ­са­тында жасалған «пранктер» қоғамның қызу талқысына түседі. Түрлі әдіс-амалды ойлап тапқан желі жұлдызы кімді болса да ал­дау­ға дайын. Бүгінде «пранк» жасаушыны арнайы ақыға жалдау арқылы көпшілік бір-бі­рімен әзілдесіп жатады. Сонымен бірге олар­дың жасаған айла-амалы қайғылы оқиға­мен аяқталуы бек мүмкін. Мәселен, «пранк» үшін өмірін қиған жандарды көзіміз көріп жүр. Осындай келеңсіздікті болдырмау үшін әлеу­меттік желіні барынша өзімізден шектеу керек.

Иә, телефонның, әлеуметтік желінің пайдасы мол. Әйтсе де, зияны шаш етектен. Өз кезегінде ақылды гаджетті орнымен, өзіміздің қажетімізге пайдалана білген абзал. Сонымен бірге ақпараттың дұрыстығына әрбір адам көз жеткізуге міндетті. Мыңдаған жазба­ның жетегінде кеткен талай жанның тағдыры үшін кім жауапты?

Қоғамда сан түрлі оқиға орын алады. Оның ақ-қарасын ажыратуда тәжірибелі журна­лис­тиканың пәр­мені мықты. Ал әлеумет­тік же­ліні желеу етіп жүргендер бір сәтке айы­­лын жи­са екен.

Балтабай ОРДАБЕКОВ