Бала қауіпсіздігі – бәрінен маңызды

Мамыр айының басында елордада орын алған оқиға ел­ді елең еткізді. Сегізінші қабаттан құлап кете жазда­ған балақайды құтқарып қалған Сәбит Шонтақбаев пен Сағи Жылқышиевтің ерлігіне дүйім жұрт сүйсініп, батыл азаматтарды нағыз ержүрек ерге балады.

Министрлер мен әкімдер, сондай-ақ жаны жомарт кәсіпкерлер қос азаматқа ризашылығын білдіріп, төсбелгі тағып, елордадан баспана сыйлап, қар­жылай қолдау көр­сетті. Бұл әрине дұрыс та еді. Бірақ біз осы мәселенің екінші жа­ғын ойлап көрдік пе? Әлгі балақай се­гізінші қабаттан қалай құлап кете жаздады, неліктен үш жасар бүлдіршін қа­уіптілігі жоғары үйде үлкендердің қа­рауынсыз жалғыз қалды, оқиға соңы өкі­нішпен аяқталғанда не болар еді? Бү­гін осы тақырыпта тарқата жазып, ой са­бақтайтын боламыз.

Қараусыз қалса, қауіп көп...

1 маусым – Халықаралық балалар күні. Атаулы күннің бекітілуінің түпкі мәні біз ойлағандай той тойлау емес. Бұл күн балалардың болашағына назар аударып, олардың арман-мақсатына, мүм­кіндігіне зер салуымыз және сол ар­қылы тиімді шешімдер қабылдауымыз үшін бекітіліпті. Ал біздің елде ата-ана­лардың басым көпшілігі маусымның бі­рінде балаларын қыдыртып, тойдырып, бір күндік демалыс жариялау­­ды әдетке айналдырғаны жасырын емес. Қалған күндері баланың пікірімен санасып, қауіпсіздігін, мүмкіндігін, жеті­луін ойлауды екінші орынға ысырып қоя­тындар көп. Соның салдарынан балалар арасында оқыс оқиғалар кездесіп, оның соңы орны толмас өкінішпен аяқ­талуда. Мамыр айының басында елордада тіркелген оқиға да баланың қарау­сыз қалуынан орын алған. Осы ретте біз бейбіт күннің батыры Сәбит Шонтақ­ба­­ев­пен пікірлесіп, осы мәселе туралы ойын білдік.

– Мен ерлік жасаймын, сөйтіп елге та­ны­ламын деп ойлаған жоқпын. Ол кү­ні ойланатын да уақыт болған жоқ. Барлық мақсатымыз, ойымыз бала­қай­ды құтқарып қалу болды. Әрине жү­рексіндік, бірақ бойымыздағы тәрбие­нің, жеке жауапкершіліктің, ата-анамыз­дың сіңірген тәлімінің арқасында бәрін жең­дік. Енді мұндай оқиға болмаса екен деп тілеймін. Ата-аналар балаларын қа­­раусыз қалдырмау керектігін тере­ңі­рек түсінсе екен. Бір минут, бір секунд кешігу мәңгілік өкінішке әкелуі мүмкін, – дейді Сәбит бізбен әңгімесінде.

Мақала жазу барысында «періштесі қаққан» бүлдіршіннің анасымен де телефон арқылы тілдестік. Ол алғашында сұхбат беруге қарсы болғанымен кейін­нен оқиға туралы ағынан жарылып, пікір білдірді. Біздің алдымызда «Еуразия» арнасы да жедел сұхбат ұйымдастырыпты. Айтуынша, жалғызбасты ана қызының болашағы үшін екі жерде жұмыс істеп жүр екен. Сол күні бірінші рет баласын үйге жалғыз тастап кетіпті.

– 11 мамыр – мен үшін естен кетпес күн болды. Мен баламды қарайтын адам болмағандықтан бірге ертіп жүремін. Бала­бақшаға берейін десем қымбат, оған шамам келмейді. Сондықтан екі жер­­де жұмыс істеймін. Жұмысым жақын болған соң әрі қызымның тәтті ұйқы­сын бұзбайын деп сол күні оны жалғыз қалдырып, жұмысқа тез барып, тез ке­луді ойлағанмын. Қызымның құлағалы тұрғанын естігенде есім шығып, қатты қорықтым. Көрер жарығы бар екен, ол Алланың және жәрдемші азаматтардың көме­гі­мен аман қалды. Сәбит пен Сағиға айтар алғысым шексіз. Олар біреу үшін өмірле­рін қатерге тікті. Бұл екінің бірінің қолы­нан келмейтін іс, – дейді аты-жөнін жарияла­мауды өтінген ана.

Әрине, біз бір жақты ойлаудан аулақпыз. Біріншіден, ата-аналар әлеуметтік-тұрмыстық жағдайға байланысты балаларын қараусыз қалдырады. Ол жасырын емес және баршаға ортақ мәселе. Былтыр елімізде бір үйдің отқа оранған үш бірдей бейкүнә бүлдіршіндері де ата-анасы түнгі ауысым бойынша жұмысқа кеткенде ажал құшты емес пе?! Сөз жоқ, аталған мәселеге мемлекет те, ата-ана да кінәлі... Екінші мәселе – балалардың еңбекке ерте араласып немесе еркінен тыс жұмысқа жегіліп, денсаулығына зиян келетіндей деңгейде қиын­дық көруі. Мұндай оқиғалар әсіресе үлкен қалаларда көп кездеседі. Сондықтан базарларда, көлік жуу орындарында, кафелерде, демалыс парктері мен компьютерлік клубтарда бала еңбегін заңсыз пайдалануды болдырмау қадағалаушы, құқық қорғаушы және уәкілетті органдардың қатаң бақылауында. Біздің де бірқатар ауылда балалардың жазғы демалыс уақытында кесек құйып, шөп орып, оны сатып жүргені белгілі. Жас жеткіншектердің ата-анасына бір мезгіл көмектескені дұрыс шығар. Бірақ жыл сайын бұл жұмыс қайталана берсе, бала еңбегі арқылы кәсіпкерліктен табыс табу дағдыға айналса, ұшпаққа шықпайтынымыз анық. Балалар тақырыбы туралы әлеуметтік мә­селелерді осылай тізбектей беруге болады.

Балаңыз бақылауыңызда болсын

Психологияда «Біздің білмейтініміз – нені білмейтініміз» деген ұғым бар. Сарапшылар да «ата-аналардың көпшілігі балаларының нені білетінін және нені білмейтінін білмейді» дегенді алға тартады. Мамандардың пікірімен келісуге болады. Расында да біз баламыздың неге қызығып, нені оқып, нені көріп жүргенін бір сәт тереңірек ойлап көрдік пе?

Қазір оқушыларды айтпағанда екі-үш жас­тағы бала ұялы телефоннан «Ютуб»-ты еркін ашып, қалаған видеосын көреді. Ал оқушылардың пайдаланатын әлеуметтік желі­лерінің саны тіптен көп. Оған соңғы жылдары тікелей эфир арқылы видео түсіріп, оны таратуға ыңғайлы «Тик-ток» әлеуметтік желісі қосылды. Қазір екі оқушының бірі осы «Тик-токты» пайдаланады. Жақсы бағытта пайдаланса, жақсы ғой әрине. Кейде мектеп оқу­шыларының заманауи бидің жетегіне еріп, ыңғайсыз іс-әрекеттер жасап, теріс қылық көр­сетіп жүргенін естіп, байқап жатамыз. Мұн­дайда ата-анасы, аға-әпкесі қайда қарап отыр деген ой пайда болады.

«Жүз жаңа оқулық» жобасына енген кітап­тарды оқу әрбір ата-ана үшін өте тиімді. Жа­қын­да мемлекеттік қызметтегі әріптесіміз атақты Эллиот Аронсонның «Көпке ұмтылған жалғыз» атты кітабы туралы ой бөлісті. Кітаптың түйіні «Біз бүгін істеген ісімізге ертең ұялмауымыз немесе өкінбеуіміз керек» дегенге саяды екен. Ал ұялмауымыз немесе өкінбеуіміз үшін не істеуіміз керек? Кітап авторының айтуынша, ол үшін әр ісімізге есеп беріп, әрекеттерімізді күнделікті қатаң бақылауда ұстағанымыз дұ­рыс. Осы ойды балаларымыздың тәрбиесі тура­сында сабақтап көрейікші.

Қарапайым мысал, баламыз телефон сұ­рады. Біз көңілжықпастықпен бердік. Ол ұя­лы телефонды қалағанынша пайдаланды. Кейін біз не үшін сұрап, қалай пайдаланғанын тексердік пе? Мысалы, баламыз бос уақытын қалай жоспарлап жүр, ол сабақта, сабақтан тыс уақытта немен айналысып, не айтып, не жазып жүргенін білеміз бе? Білмесек, білу – біз­дің міндетіміз. Кейін ұялып, өкініп қалмас үшін қазірден бастап баламыздың жеке қы­зығушылығы мен қажеттілігіне, бос уақытын жоспарлауына жіті көңіл бөлгеніміз дұрыс. Осы орайда психолог маманның пікіріне жүгінейік.

– Жасыратыны жоқ, кейбір ата-аналар ба­ла­­ларымен дұрыс сөйлеспейді, олардың өсіп келе жатқанына, жетілу кезеңін өткеріп жат­қанына көп мән бермейді. Мәселен, кибербуллинг, яғни ғаламторға тәуелділік немесе әлеуметтік желі мәселесін алайықшы. Бұл мәселе әр отбасыға түрлі жолдармен әсер ете алады. Бірақ оны жеңуге болады. Ол үшін адам өз-өзіне сенімді болуы керек. Тіпті отбасындағы ең сенімді қарым-қатынас кезінде ата-ана­лар кейде балаға қауіп төндіретін қатерді уа­қытында байқай алмайды және оның алдын-алуды әрдайым білмейді. Баладағы мазасыз мінез-құлық, депрессия, мектепке барғысы келмеу – баланың агрессияға ұшырауының ең айқын белгілері. Сондай-ақ егер бала интернетте уақытты өткізуді ұнатса және оны кенеттен тоқтатса, себебін анықтау маңызды, – дейді білікті психолог Сымбат Әбдрахманова.

Иә, психолог маманның сөзінің жаны бар. Әр ата-ана баласымен досындай, сырласын­дай жақын сөйлесуі керек. Егер мұндай қа­рым-қатынас болмаса, онда бала өзгемен сөй­лесуі, сырласуы мүмкін. Ал өзге адамның немесе өзге жүйенің сіздің балаңызға өзіңіздей жанашыр болмайтыны бесенеден белгілі. Сон­дықтан халқымыздың «баланың бас ұстазы – ата-анасы» деген тағылымына сүйеніп, жеке жауапкершілік танытуымыз, баланы ата-анасы ретінде бақылауда ұстауымыз қажет. Сонда ғана күрделі мәселелерге кездеспейміз.

Өзіңізден бастаңыз

Қазір өзіне берілген уақытты өзгенің өміріне арнайтындар көп. Көп адам біреуді сынауға, мінеуге, ақыл айтуға бейім болып алды. Біреу ақылды шынымен ақылды болып айтады, ал келесі біреу ақылды болғансып айтады. Сөз бен іс ұштасса, қанекей. Көп нәрсе өзгеріп, құндылықтарымыз құлдырамайтын еді.
Ата-аналар да баласына ақыл айтады. Ол қалыпты жағдай. Бірақ кей ата-ана сол ақылды өзі істемейді. Сөзі мен ісі қабыспайтындықтан бала да ата-ана тарапынан айтылған ақылға мән беріп, қажетіне жаратпайды. Осы орайда философияда «Өзіңізден бастаңыз!» деген қағида бар екені еске түседі. Мұны адам психологиясына, іс-әрекетіне қатысты пайымдауға да болады. Қарапайым тілмен айтсақ, әкесі темекі шегіп, оны баласына зиян, шекпе дегеніндей немесе анасы үйдің тазалығына мән бермей, қызына тазалық сақта деп бұйырғандай ғой. Мұндайда бала айтылған ақылды сапалы орындай ма? Міне, мәселенің мәнісі осында. Жауабын өзіңіз саралап көріңіз.

Өмірден тағы бір мысал келтірейін. Ауданымызда биыл «Балалар жылына» орай «Кітап оқы да, тұлға бол!» атты жоба жүзеге асырылуда. Жобаның мақсаты – балаларға көркем әдебиетті оқыту, кітаппен дос болған балаларды ынталандыру. Осы жобаны ақын Нұрмат Мансұровпен бірге жүзеге асырып жүріп екі нәрсені анық аңғардым.

Біріншісі, ата-анасы тұрақты түрде кітап оқитын баланың өзі де ата-анасы секілді тұ­рақты түрде кітап оқиды екен. Бұл «әр бала көргенін істейді» дегеннің өмірдегі шынайы көрінісі. Мұндай балалармен пікірлескенде, сөйлескенде ата-аналарының жақсы қасиет­терін мақтанышпен айтқанына көңіліңіз толып, көзіңіз сүйсінеді. Ата-ана үшін нағыз бақыт осы шығар, бәлкім...

Екіншісі, ата-анасы мүлдем кітап оқымайтын баланың өзі де кітап оқымайды екен. Мен бұл жерде өз бетінше ізденіп, дағдыланған кейбір ынталы балаларды қосып тұрғаным жоқ. Мұны түсінбеу мүмкін емес. Қарапайым өмірде де көріп жүрміз ғой, ата-анасының қателігін қай­талайтын балаларды. Бұдан түйетініміз – «Өзіңізден бастаңыз!» қағидасының өмірде, оның ішінде бала тәрбиесінде алатын орны ерекше. Расында да біз өзіміз үлгі көрсетіп, өнеге болмасақ, бала өзгеге қарап бой түзейді. Сосын өсе келе ата-анасын тыңдамайды, өзі­нікін ғана дұрыс санап, шешімді де жеке дара қабылдайды. Мұның соңы қателікке ұрыну, құ­қық бұзушылық немесе қылмыс жасау, ажырасу секілді әлеуметтік мәселелерге тіреледі. Сондықтан Жүсіпбек Аймауытовтың «Баланы бұзуға, түзеуге болатын бірден-бір шарт – жас күнде көрген өнеге» деген сүбелі сөзін негізге алуымыз қажет.

Түйін. Жоғарыда айтқанымыздай, балалар үшін ең алдымен жақындарының қолдауы мен назары маңызды. Әр отба­сында баланың тәлім-тәрбиесіне, ден­­­­сау­­лығына, білім сапасына, қызы­ғу­шы­лығына ерекше назар аударылса, елі­­­мізде төрт құбыласы тең отба­сылар кө­бейері анық. Өмірдің өзі дәлел­дегендей, әр бала – бір жұлдыз екенін ескерер бол­сақ, ерте жастан баламен сөйлесіп, сыр­ласып, ашық байланыс орнатып, іш­кі жан дүниесіне тереңнен үңілуіміз керек. Қорыта айтқанда, баламыздың қа­уіпсіздігі бәрінен маңызды екенін тек «Балалар жылында» немесе бірінші мау­сым күні ғана емес, әркез қаперде ұста­ғанымыз дұрыс.

Ақтөре ИБРАГИМҰЛЫ