Тотықұс не дейді?
Қоғамға өзіңнің керексіз һәм қызықсыз екеніңді сезіну, әсіресе шығармашыл адамдарға өте ауыр. Ал бұл шындықпен бетпе-бет келсеңіз, тіпті сұмдық. Герман Гессенің «Авторлық кешіндегі» жазушы-кейіпкердің Квербург қалашығына жасаған сәтсіз сапары есіңізде болар. Оқырмандармен кездесуге барған жас автор бүкіл қала өзін күтіп отыр деп ойлайды, алайда ол кешке ешкім келмейді. Әңгіме ғасыр бұрын жазылса да, бүгінгі қоғаммен бір ұқсастығы бардай көрінеді. Әлқисса.Ол осы әдеби кездесуге ерекше ықыласпен келе жатты: жол бойы әдебиет туралы, адамдардың сөз өнеріне деген құрметі туралы, көркем шығарманың қоғамның жақсы өмір сүруіне, ізгіленуіне әсері туралы ойлады. Ертеңгі болар кездесуде оқырмандарға ұсынатын шығармаларын да пысықтады. Алыс шалғайдағы кішкентай өңірдің өзінің шығармашылығын елеп, ескеріп, әдеби жиын ұйымдастырып жатқанына риза болды. Жергілікті халықтың әлі де әдебиетке қызығатынына, бағалайтынына іші жылыды. Сол үшін вокзалдан түсе сала күтіп алған фраур Шифельбайнға алақандай Квербургте әдеби кештер өткізетін ұйым барына қуанышты екенін айтты. Ал тап-таза буржуаз Шифельбайн оның бұл көңіл күйіне аса таңғалмаған кейіпте әрі қонақтарды қарсы алып, шығарып салуға әбден үйренген қалыпта «біз жұмыссыз отырмаймыз ғой» деп сыпайы қайырады. Ақиқатында, фраур күтіп алған кеш иесінің кім екенін, немен айналысатынын да білмеді. Бәлки, оған оның маңызы жоқ...
Жазушыға Шифельбайнның түр-тұлғасы, өзін ұстауы, мәдениеті, буржуаздық өмірі, тіпті әйелі мен үйіндегі жиһаздарына дейін ұнады. Ол, әсіресе ас үстінде әдеби әңгіме айтудан қауіптенетін. «Йорн Ульді оқыдыңыз ба?» немесе «Толстой мықты ма, әлде Гангхофер ме?» деген сауалдар оның тәбетін қашыратын. Алайда бұл үйдегі түскі аста тыныштық пен үйлесім ғана болды. Тек үй иелері дастархандағы жас үйрек еті туралы пікірін сұраған кезде: «Бұл, әдетте жазушылар аса қызыға бермейтін тақырып», деді. Сонда ғана фрау Шифельбайн шанышқысын төмен түсіріп, оған үлкен домалақ көздерімен таңдана қарап:
– Яғни сіз тағы жазушысыз ба? – деп сұрайды.
Фрау бұл жолы да, әдеттегідей әлем елдерін аралап, баяндама оқитын біреу деп ойлаған екен. Тіпті бавар халық әндерін орындап, би билеген бұрын келген Эмильді еске түсіреді. Осылайша, қонақтың жазу жазатыны белгілі болған соң үй иелерінің ілтипаты артып, шығармашылығына қызыға түсті.
– Ал сіз, негізінен не жазасыз? Театрға арнап па?
– Жоқ, театрға әлі жазып көрмедім. Тек әңгімелер мен өлеңдер.
– Бұл сұмдық қиын шығар иә?
...Буржуйлардың бұл таңғалысы тірі жазушыны өмірде алғаш көргендей әсер қалдырды. Үстел басындағы адамды жазушы дегенге қимай әрі ойдағы күдікті де жасыра алмады.
– Дегенмен сіз толық бір кітап жазбайтын боларсыз...
– Мен, тіпті бірнеше «толық» кітап жазып үлгердім.
Бұдан кейін үй иелері шынында да ойлана бастады. Қалаға келген қонақтың жазушылығын мойындаған соң, көңілдегі тоң жібіп, тост көтерілді.
Ал арғы бөлмедегі үлкен торда торығып тотықұс отырды. Ол көбінесе түс ауған уақытта сөйлейді. Өмірінде мұндай тотықұсты алғаш рет көрген жазушыны оның күнделікті өзін қалай ұстайтыны қызықтырды. Оның бақытына қарай, көп өтпей-ақ үй иелерінің көздері іліне салысымен тотықұс та өз даусын естіртті. Сөйлегенде де жалпы адамзатқа өте таныс сөз айтты. «О Құдайым... Құдайым... Құдайым... менің».
Жас авторды қонақ еткен шалғай мекендегі бейтаныс жанның үйіндегі кездейсоқ тотықұстың Құдайды атап, таңғалуына не себеп? Әлде бұл таңғалу емес, сол қоғамның сырын ашар сөз бе?
Үй иесі оған кішкентай шкафтағы кітапханасын көрсетті. Иә, жазушының әйтеуір бір кітап оқығысы келді. Кейде осындай үй сөрелерінде сирек кездесетін кітаптар кездесіп жатады. Ол солай деп үміттенді. Алайда онда екі ән жинағы, «Елдер мен теңіздер туралы» кітаптың үш сериясы, Брюссельдегі бүкіләлемдік көрменің каталогы мен француз тілінің қалташа-сөздігі тұр екен. Әрине, шаң басқан.
Ферейн хатшысы оған алдағы кештің билеттері сатылмай жатқанын хабарлайды. Яғни тіпті жалға алған залдың ақысын төлей алмаулары мүмкін. Сондықтан авторға берілетін қаламақыны кішкене азайтуды сұрады. Ал залдың безендірілуіне тиіспеді: сондағысы екі ту. Ол екі ту міндетті түрде тұруы керек.
Кеш қарая үйдегі үшеу әдеби кеш өтетін жерге қарай аяңдады. Көшедегі қалың адамға автор таңғалды: «мына нөпір халық менің кешіме бара жатыр ма?..»
Алайда олар бірінші қабаттағы сыраханаға бет алған еді. Ал әдеби кешке шыққан үшеу тым-тырыс тұрған екінші қабатқа көтерілді.
«Мен хатшыға жақындадым.
– Айтыңызшы, көрермен менің кешімді қалай елестетеді? – дедім асыға. – Меніңше, әдеби кештен басқасының бәрін».
Зал, шамамен жиырма қатар орынға арналған. Алайда бұл кеште оның үш-төртеуі ғана бос емес еді. Әрине, алдыңғы қатарда ерлі-зайыпты Шифельбайндар отыр.
«Құдайдың қолдауымен кешті өлеңмен бастадым. Бәрі тебірене тыңдап отыр, бірақ... Аяғымның астынан барабан ойнап, сырахана кешіне жиналғандардың шулы дауысы естіліп жатқанда келесі өлеңді оқығаным дұрыс па?..»
Ол санаулы көрерменге зер салды: күлген, түсінбеген, таңғалған һәм қатулы адамдардың жүзін көрді. Жаңа кірген алты тұрғын да ренжіген кейіпте түкке тұрғысыз кештен тұра қашты.
Оның Квербургтегі алғашқы кеші осылай аяқталды. Трагедиямен.
«Ұйықтамай тұрып мен көрші бөлмедегі шамды жағып, құс отырған торға жақындадым. Осы құрметті буржуаздық үйдің өміріне әбден жарасқан кәрі тотықұсты естимін деп үміттендім. Егер іште бір айтары болса, ол міндетті түрде шығады. Пайғамбарлардың бейнесі бар, ақындар өлең жазады, ал бұл үйде бір дауыс бар, ол мына құстың шырылынан білінеді. Құдай оған жаратылысты жырласын деп дауыс берген».
Кейіпкердің қалағаны орындалды: шам жарығынан үркіген құс ұйқылы-ояу қалыппен қанатын керіп, дәл бір адам дауысымен есіней отыра саңқ етті. «О Құдайым...құдайым...құдайым...менің».
Көркем әдебиеттен, жалпы, шығармашылық ортадан жалыққан, безінген, шаршаған қоғам әр дәуірде де болды. Герман Гессе кейіпкерінің басынан өткен өкінішті оқиға бүгінгі қазақ қоғамына да таңсық емес. Бұл шындықты, бәлки, еліміздің шалғай өңіріндегі бір үйде торда торығып отырған тотықұс айтып жатқан болар...
Маржан ӘБІШ,
«Egemen Qazaqstan»
