Ең сорақысы, біз көріп, естіп жүрген тұрмыстық зорлық-зомбылық жайттары тек жартысы ғана, ал одан бөлек біз білмей, көрмей жүргеніміз қанша екені нақты белгісіз. Статистикаға сүйенсек, елімізде жыл сайын әрбір 6-шы әйел түрлі қысымға ұшырайды екен. Осы сандық көрсеткіштің өзі еліміздегі әйелдердің ең қауіпсіз орын болуы қажет отбасында қаншалықты қорғансыз еке­ні­не дәлел. Егер де әйел немесе қыз бала отбасында, ең жақын деген өмірлік жары, серіктесінің жанында өзін қауіпсіз сезіне алмаса, күйеуі оның қауіп­сіздігіне кепілдік бола алмаса, ол қорғау мен қамқорлықты қайдан алады және қайдан іздейді? Мемлекет тарапынан осыған байланысты заңға өзгерістер енгізі­ліп, оның жазасын күшейткенімен қылмыстың саны көбеймесе, азаяр емес. Неге бүгінгі қоғам сондай қатыгез болып ба­рады? Бұл мәселенің анық-қанығы мен ақ-қарасын бүгінгі сараптамалық мақа­ламызда қоз­ғайтын боламыз.

ҚР ІІМ Әкім­шілік полиция коми­тетінің ерекше тап­сырмалар жөніндегі аға инспекторы Ақмарал Серікбаеваның айтуынша, елде өткен жылы 115 адам тұрмыстық зорлық-зом­бы­лықтың құрбаны болған. Бұл тек нақты тіркелгендер саны. Елімізде аталған мәселеге байланыс­ты заң жүйесін қа­таңдату үшін көптен бері кү­ресіп келеді. Дегенмен бұл қыл­мыс­тың тү­гелдей ал­­дын алу емес, тек салдарын шешу ғана. Ал негізгі мәселе әлдеқайда тереңде жатыр. Бұл мәселе тек Қазақстанда ғана емес, сонымен қоса әлемде де қанатын кеңге жайған. Оның бастауы – сол баяғы отбасындағы тәрбиеден. Соңғы уақытта «агрессор», «абьюзер», «тиран» деген термин сөздерді жиі айтамыз. Аталған терминдердің ортақ мағынасы – отбасы мүшелеріне жұмсайтын өзінің эмоциясы мен агрессиясын басқаруға құлықсыздығы немесе қабілетсіздігі, келіс­пеушіліктерді бейбіт жолмен шешуге әрекетсіздігі. Психолог мамандардың айтуынша, ол адам жұмыста өте сабырлы, адекватты болып көрінгенімен, бірақ үйде агрессор болып шығуы бек мүмкін деседі. «Зорлық-зомбылық қайдан?» шығады деген сұраққа жауап берер болсақ, оған ең алдымен бала кезде ата-ана тарапынан қысымның болуы немесе мектепте зорлық-зомбылыққа ұшыраған жайттардың орын алуы үлкен әсерін тигізеді. Ал келесі себеп ерлі-зайыптының арасындағы түсі­ніс­пеушіліктің орын алуы, бірін-бірі дұрыс тыңдамауы, ашық сөйлеспеуі, жұмыссыздық, қызғаныш, ішімдіктің салдары, қаражаттың жетіспеушілігі. Айта берсек оның себебі де таусылмас. Көп жағдай­да қыз бала тұрмыс құрар алдында болашақ жарының мұндай қырын біле бермейді және жігіт те оны көрсете қоймас.

Ал отбасылы болған соң осындай мәселе орын алған сәтте әйел үшін бұл үлкен соққы екені сөзсіз. Және сол отбасын­дағы зорлық-зомбылықты көріп өскен бала со­ны ер жеткенде қайтала­мауына кім кепіл? «Сүтпен кірген әдет сүйекпен кетеді» демекші, бала жастайынан қандай тәрбие алса, ержеткенде де сол әдет қалмайды. Егер бала отбасында зорлық-зомбылық көріп, болашақта сол нәрсені жасамайды деп ойласаңыздар, бұл өте қате ұстаным. Біріншіден, бұл баланың бойында қаты­гездік ұялатады. Қазіргі қоғамда болып жатқан балалардың аяусыз бірін-бірі ұрып-соғуы мен қатыгездігі отбасындағы болған зорлық-зомбылықтың салдары екені белгілі. Біраз уақыттан кейін ол да тиран болуы мүмкін. Тағы бір жағдайда керісін­ше, ол өмір бойы құрбан болып қалуы мүмкін. Сәйкесінше, бұл адамның денсаулығы нашар, ол жеткілікті түрде дамымайды, ол барлық құлшыныспен бол­са да алға баса алмайды, ол қалыпты отбасында өскен балаға қарағанда бақ-дәулеті мен табысы аз болады. Бұл баланың психологиясына кері әсерін тигізіп қана қоймай, оның болашағына деген арман-мақсаты мен үміт отын сөн­діреді.

Ал бұның алдын алу үшін міндетті түрде психологтың көмегіне жүгінген дұрыс. Мамандардың айтуы бойын­ша соңғы уақытта осы мәселенің көбеюі мен жиі қайталануына байланысты қазақстандық балалар мен олардың ата-аналары білікті психологтарға зәру екен деген тұжырым қалыптасты. Аталған мәселе бойынша мектептерде, жоғарғы оқу орындарында, білім беру мекемелерінде міндетті түрде балалармен жеке дара сөйлесіп, психологиялық сауалнама, тренингтер өткізу қажет. Бұл үлкен мәселенің алдын алуға және бала болашағының жарқын болуына өз септігін тигізері анық.

Зорлық-зомбылықтың көбінде ер адамның қателігінен болатыны белгілі, дегенмен оған әйел адамның тарапынан еріне деген сыйластығы мен құрметінің болмауы да себеп болып жатады. Нақтырақ айтқанда, ер адам үшін әйел әрқашан бір саты төмен болуы тиіс және бұл әсіресе қазақ отбасыларына тікелей қатысты. Ал әйелдің еріне деген дауыс көтеруі, себеппен де себепсіз де жанжал шығаруы, орынсыз сөйлеуінің нәтижесі осындай үлкен мәселеге сеп болады. Алайда қандай жағдай болмасын зорлық-зомбылық көрсетуге ешқашан, ешкімнің құқығы жоқ екенін ұмытпағанымыз абзал. Соңғы уақытта орын алған, бүкіл Қазақстанды аяғынан тік тұрғызған, үлкен резонансқа ие болған тұрмыстық зорлық-зомбылықтың құрбаны, яғни экс-министрдің өз әйелін аяусыз ұрып-соғып соңы қайғылы жағдаймен аяқталғанына барлығымыз куә болдық. Қазақ отбасыларында көбіне қаражаттың жетіспеушілігі, тұрмыстың төмендігін сылтауратып осындай жағдайға себеп болып жатады, ал бұл оқиғада ақшаның мүлдем қатысы жоқ. Қанша жерден бай-дәулетті, әл-ауқаты жоғары болса да мұндай жағдай кез келген жерде болатынына және қаражаттың жоқтығы бұған басты себеп емес екеніне дәлел бола түскендей. Тұрмыстық зорлық зомбылыққа баратын адамның сипаты мен болмысын нақты көрсетіп ешкім айта алмайды.

Осы мәселенің орын алуының тағы бір басты әрі маңызды себебі ішім­дік, яғни маскүнемдік. Арам суға сылқия тойып алып, қаншама азамат үйінің берекесін қашырып, айрандай ұйыған отбасының шаңырағын шайқалтып отыр. Тіпті ішімдіктің кесірінен күш көрсетіп, зорлық-зомбылық салдарынан қайғылы оқиғамен аяқталған қаншама оқиға бар. Жалпы тұрмыстық зорлық-зомбылықтың сан түрлі себебі бар. Оған тек бір ғана себеп болады деп айта алмаймыз.

Қазіргі таңда саналы түрде отбасын жоспарлап құру өзекті тақырыптың бірі болып отыр. Оның себебі жастар отбасын құрған соң, баспананың болмауынан пәтер жалдап тұрады. Отбасылы адамның шығыны да көбейетіні белгілі. Балалы болған соң шығын тіпті екі есеге көбейе түседі. Ал жалақының жетіспеушілігі мен шығындардың көп болуының салдарынан жас отбасының несие алуына тура келеді. Қазіргі қоғамда екінің бірінде несие бар екені белгілі. Жұмыстың тұрақсыздығы, жалақының төмен­дігі, бұл қарыз жүктемесі тұрақты табыс болмаған жағдайда, барлық тапқан ақшасы несиені өтеуге кеткен кезде, қазақстандық жас отбасылардың әлеуметтік осал тұстарының біріне айналып шыға келеді. Кейбіреулер осыдан соң өз шығындарын өтей алмай, ішімдікке салынып, әйелі мен балаларына қол көтере бастайды. Олар өз ренішін, қатыгездігін әйеліне, балаларына төгеді. Сондықтан отбасын жоспарлауға көңіл бөлу керек. Біздің қоғамға отбасын жоспарлау сабақтары, сыныптары өте қажет.

Өзінен физикалық тұрғыда әлсіз адамға күш көрсету бұл – әлсіздік. Оның әлсіздігін, қауқарсыздығын біле тұра күш көрсету – барып тұрған бас­сыздық. Жалпы бүгінгі күні зор­лық-зомбылық тек бір ғана отбасына емес, қоғамға ортақ мәселе. Бұ­рын­дары әйелдер көбіне өздерінің абыройы мен тәрбиесі үшін мұндай жағ­дайларды жасырып қалатын. Соңғы жылдары құқық қорғау органдарына жүгініп, арыз жазып, өз құқығын қорғауды өтінген әйелдер көбейді. Бұл әрине қуантарлық жайт. Себебі заң бойынша ешкімнің біреуге зорлық-зомбылық көрсетуге құқығы жоқ, тіпті ол ең жақын адамы болса да. Дегенмен мұндай жағдайды жасырып қалатындар да жоқ емес. Қанша зәбір көріп, жапа шегіп жатса да балаларын ойлап, отбасын сақтап қалу мақсатында тіс жармай, үндемей қалатындар бар.

Бүгінде отбасында болатын түрлі жағдайлардың алдын алу және көмек көрсету мақсатында қолдау орталықтары жұмыс жасауда. Тұр­мыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу мәселесінде ең маңыздысы – құқық бұзушыны жазалау емес, отбасыны қолдау және сақтап қалу. Аталған орталыққа зәбір көріп, таяқтың астында қалған әйелдер көмек сұрай келеді. Орталық мамандары әйелдерді демеп, көмегі мен қолдауын көрсетіп, нәтижесінде 50 пайызға жуығы өз отбасымен қайта қауышып, сақтап қалады екен. Негізінде әр мемлекет үшін отбасының бүтіндігі маңызды. Егер отбасыны сақтап қалу мүмкін болмаса, әйелдердің заң жүзінде ажырасуына, балаларына алимент өндіруге көмек көрсетіледі. Тұрмыстық зор­лық-зомбылық ең алдымен психо­логиялық түрде пайда болады. Психологиялық зорлық бұдан әрі күш көрсетуге, яғни, ұрып-соғуға жал­ға­сады. Кейде жәбірленуші өзі­не-өзі қол жұмсауы да мүмкін. Осылай зәбір көрсету әрекеті отбасына біртіндеп еніп, қалыпты жағдайға айналатындай болады. Ол отбасы мүшелерінің қарым-қатынасын бұзып, балалардың пси­хи­касына айтар­лық­тай зиянын тигі­зеді. Сол себеп­ті, қорлыққа шыдап отыра бер­мей болашағыңыз бен балаңыз үшін бұл туралы міндетті түрде ашық айту керек.

Қазақстан Республикасының Пре­­зи­денті Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев 2024 жылдың 15 сә­уі­­рін­­­де тұрмыстық зорлық-зомбы­лық­пен күресуге бағытталған жаңа заңға қол қойған болатын. Жаңа қабылданған заң әйелдер мен балаларға қатысты қылмыстар үшін жазаны күшейтуді көздейді. Дәлірек айтқанда, бұрын ұрып-соғу және денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру әкімшілік құқық бұзушылық ретінде сараланып келсе, енді осы тектес қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілік енгізілді. Жазаға 80-нен 200 АЕК-ке дейін айыппұл, 200 сағатқа дейін қоғамдық жұмысқа тарту және 50 тәулікке дейін қамау­ға алу жатады. Одан бөлек жәбірленушіні азаптағаны үшін 600 сағатқа дейін қоғамдық жұмысқа тарту немесе 3 жылға дейін бас бостандығынан айыру, денсаулыққа орташа ауырлықтағы зиян келтір­гені үшін 2 жылға дейін бас бостандығынан айыру, денсаулыққа ауыр зиян келтіргені үшін 3 жылдан 8 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы қарастырылады. Бұл заң жобасының қалыптасуына Қазақстан Республикасындағы Адам құқық­тары жөніндегі уәкіл мекемесі де өз үлесін қосты. 2023 жылдың қараша айында Адам құқықтары жөніндегі уәкіл кеңсесі Тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы күрес мәселелері бойынша халықаралық конференция өткізді, оның барысында мемлекеттік органдармен, сарапшылармен, ҮЕҰ және дағдарыс орталықтарының өкілдерімен бірле­сіп, тұрмыстық зорлық-зомбылық жасауға ықпал ететін негізгі факторлар талқыланды. Нәтижесінде заңна­малық түзетулер пакеті қалып­тастырылып, Қазақстан Республикасы Парламентіне жолданған болатын.

Түйін. Отбасы – тұтастай ұлттың тіре­гі. «Отан отбасынан басталады» десек, отымыздың сөнбеуіне бір­кісідей үлес қосқан жөн болар. Ұлықты ұл тәрбиелеймін деген әке өз шаңырағын шайқалтып жүрсе, ал аналар ошағының отын маздата алмай, шыр-пыр болып маза таппай жүрсе, өскелең ұрпақ тәрбиесі не болмақ? Отбасы тыныштығы мен бере­кесі тек заңмен емес, махаббат, мейі­рім сияқты асыл қасиеттермен қор­ғалса екен.