Қауіп қайдан демеңіз...

Отбасындағы ата-ана­ның міндеті – бала тәр­биесіне аса мән беру. Сол негізде ұрпағын дені сау, еңбек­сүйгіш, білімді, әдеп­ті, ой­лау қабілеті жо­ға­ры етіп тәрбиелеу. Бала жас шы­бық секілді. Оған қа­лай күтім жасасаң, қалай бап­тасаң солай ер жетеді, өседі. Жас­тайынан көрген-білгенін құлағына сіңіре оты­рып, сол­ тәрбие өмірінің не­­­гізіне айналады. Бұл ретте, бала­ның тәлім-тәрбиесімен қа­тар, оның қауіпсіздігіне де ата-ана жауапты.

Жол-көлік оқиғасы – айтып келмейтін апат

Күн сайын адам өміріне қатысты, әсіресе балаларға төнетін қауіптің артуы баршаны алаңдатады. Ең алдымен, жол кө­лік оқиғасына қатысты статистикалық мәлі­метке назар аударсақ. Биылғы қаңтар-шілде айларында елімізде 7,9 мың жол-кө­лік оқиғасы тіркелген. Бұл өткен жылдың осы кезеңімен салыстырғанда 9,5 пайызға артқан. Жыл басынан бері жол-көлік оқиға­сынан 1,2 мың адам қаза тапқан. Тиісінше, өткен жылмен салыс­тырғанда көлік апаттары 17,4 пайызға көбейген. Қайтыс болған­дар­дың 113-і кә­ме­летке тол­маған балалар.

– Балалардың жолда жүру ережесін біл­меу салдарынан немесе жолда ойнап жүруі, жолда велосипед тебуі, белгі­ленбеген жерден көшені кесіп өту кезінде жол апаты орын алады. Полиция тарапынан балалардың жолда қауіпсіз жү­руі­не байланысты көптеген іс-шаралар ұйым­дастырылады. Солардың қата­рында рес­пуб­лика көлемінде өтетін «Абайлаңыз – ба­лалар!», «Автобус», «Қауіпсіз жол», «Түнгі қаладағы балалар», «Мектепке дейін­гі жол» жедел-профилактикалық іс-шара­сы бар. Жылда өтетін осындай іс-шара ке­­зінде жүргізушілерге, мұғалімдер мен ата-аналарға, балаларға жол қауіпсіздігі бо­йынша түсіндіру жұмыстары жүргізіледі. Мұндай іс-шараларды жол инспекторының қатысуымен әрбір мектепте мұғалімдер ұйым­дастырып, онда жолда жүру қауіп­сіздігі мен балалардың қатысуымен болатын жол-көлік жарақаттарының алдын алуға байланысты насихат жұмыстары жүр­гізіледі, – дейді аудандық полиция бө­лімінің әкімшілік полиция бөлімшесінің бас­тығы, полиция подполковнигі Сейілхан Кеу­­кенов.

Биылғы жылдың 10 айында аудан бо­йын­ша 17 жол-көлік оқиғасы тіркеліпті. Былтыр осы кезеңде 21 оқиға орын алған. Оның салдарынан осы жылы 10 айда 22 адам зардап шексе, қайтыс болғандар саны – 10. Жасөспірімдердің қатысуымен ауданда аталған мерзімде 5 жол-көлік оқиғасы болған. Өкініштісі, 2 бала оқиға болған жерде қайтыс болған. Нәтижесінде, Шаған және Аманкелді ауылында екі отбасы пер­зен­тінен айырылды.

Орны толмас қазаға дейін әкелетін қай­ғылы оқиға салдарынан жас жеткін­шектердің өмірмен қоштасуы кімді болса да қын­жылтады. Бауыр етінен жастай айырылып, орны толмас қайғы құшатын отба­сылардың жағдайы қандай болатыны айтпаса да түсінікті. Бірақ «жаман айтпай, жақсы жоқ» демекші, үйде ата-ана үнемі балаға жолда жүру ережесін түсіндіріп, ес­кертіп отыруы міндетті. Қарапайым болып көрінген ережелерді, мәселен, «жолдан өтерде асықпа, жүгірме, алдымен сол жағыңа қарап, содан соң оң жақта көліктің жоқтығына көзіңді жеткіз» деп ескертіп оты­­ру арқылы балаңыздың өмірін қауіптен сақтайсыз. Сондай-ақ жол белгілері туралы да айтып түсіндіріп, үйрету – ең алдымен ата-ананың міндеті.

– Балаларым мектепке кейде жаяу барады. Сонда жаяу жүргіншілер жолымен жүру керектігін үнемі айтамын. Егер де жолды кесіп өтетін болса, арнайы белгісі бар жерден өту керектігін түсіндіремін. Мек­теп автобусына мінгенде де көліктің толық тоқтағанына көз жеткізген соң ғана түсіп, мінуге болатынын күнделікті айтып отырамын. Бұл баламды күнделікті мектепке шығарып салғанда айтатын ескертуім. Негізінен, мектепке жол инспекторы арнайы келіп, жолда жүру ере­жесін түсіндіріп, жол белгілерін үйретсе, инспектордың айт­қаны баланың есін­де қалады деген ойдамын, – дейді ата-ана М.Берікболова.

Соңғы кезде барлық өңірдегі мектеп мұ­ғалімдері бастауыш сынып оқушыларын міндетті түрде ата-ананың өздері әкеліп-әкетуін талап етуде. Әрине, дұрыс. Әсіре­се, кешкі уақытта мектептен қайтатын оқу­шы­ларға төнетін қауіп тек қана көліктен емес, басқа да адами фактордың араласуы­­мен орын алуы мүмкін.

Бала психологиясы нәзік келеді

Жалпы, ата-ана баласының ортасын, кім­­­мен, қайда жүретінін біліп отыруы керек. Мектепке кешікпей баруын, үйге уақы­тылы қайтуын қадағалағаны жөн. Себебі, бала­лардың ойда-жоқта жарақат алуы көп ретте мектеп пен үй арасында болады. Осындай сәтте қиыншылыққа тап болатын бала бөтен адамдарға еріп немесе балалықпен ойнап жүріп төбелесіп, өзінен кіші балалардан ақша талап етуі мүмкін. Сондықтан ата-ана баласының жасына қарамастан ар­тық ақша бермей, өзімен бірге бөтен зат алып жүрмеуін қадағалағаны абзал.

Қазір ата-аналардың көбісі жұмысбасты. Таң атқаннан кеш батқанға дейін нәпақа табу үшін жұмыс істейді. Сондағысы баласын ештеңеден тарықтырмай, ішіп-же­мін мол ету, киім-кешегін бүтін қылып мол­шылықпен өмір сүргізу. Осындай кезде бала көбіне үйде жалғыз қалады. Ең алдымен, бала ойын­дағысын істегісі келіп, жұғымсыз нәрсеге әуес­тенеді. Қолындағы сматрфонынан түрлі сұмдықты көріп, көруге болмайтын ойын, видеоны байқайды. Ал ондай нәрсе бала психикасына әсер ететіні анық. Қазіргі кезде балалардың ашуланшақ, есте сақтау қабіле­тінің төмен­дігі, көру қабылетінің нашарлауы – барлығы осы смартфонға байланысты.

– Бала психологиясы нәзік келеді. Оның тілін табу үшін өзің бала болуың керек. Жөн-жосықсыз ұрысуға, талап қоюға болмайды. Ең біріншіден, балаға өзің үлгі болуың керек. Бір мезгіл баламен әңгімелесу, та­за ауада серуендеу, үй тірлігін бірге ат­қару, кейбір мәселеде ақылдасып-кеңесу баланың өз ойын ашық айтуға мүмкіндік береді. Ал егер сіз «баламның барлық жағ­дайын жасап отырмын, басқасын өзі реттеп алады десеңіз» қателесесіз. Ең алдымен, баланың ортасын, оның сырттағы мі­нез-құлқын білуіңіз керек. Достарымен араласуын, әлеуметтік желідегі көретін қы­зығушылығын қадағалап отырсаңыз, сіз ба­лаңызға келетін қандай да бір қауіптен қор­ғайсыз. Қазір айналамыздың барлығы дамып жатыр. Бала сіз білмегенді біліп алады. Бірақ ұлттық құндылықтарға негіз­делген тәрбиені беру – сіздің мін­де­тіңіз. Үлкенді сыйлау, үлкен тұрып, кіші­­­нің сөй­лемеуі, тіпті дастархан әдебі бар­лығы айналып келгенде отбасындағы тәр­биені көрсетеді. Бұрынғы заманмен қазір­гі кезді салыстыруға болмайды. Балаңыз сәт­сіздікке ұрынбауы үшін онымен дос болы­ңыз, – дейді психолог Мейірбек Маханбетжанов.

Еліктегіштік опық жегізбесін

Бала қауіпсіздігіне немқұрайлы қарамау – үлкендердің парызы. Жас бала еліктегіш келеді. Бұл – қағида. Мәселен, бұрын үлкен қалаларда көшеде топтасып келе жатқан балаларды көрсеңіз олар міндетті түрде былапыт сөз айтып, будақтатып шылым шегіп барады. Мұндай көрініске әдепкіде шошы­на қарасаңыз, қазір күнделікті көретін кө­рініске айналды. Себебі, қазір қала емес, аудан, ауыл аймақтарда да кездестіруге болады. Бұл жайында мектеп мұғалімдері айтудан бас тартса да, көбіне осындай кө­рініске алдымен мұғалімдер куә болатыны жасырын емес.

– Мектептің әжетханасы бұрын сыртта болатын. Үзіліс кезінде балалар топтасып тысқа шығады. Қоңырау біткенде балалар сыныпқа кіргенде шылымның иісі мүңк ете қалатын. Ер балалардың мұндай әрекетінің дұрыс еместігін, денсаулықтарына зиян келтіріп жатқанын айтудан жалықпаймыз. Ал қазір ер балалар түгілі қыздардың да арасында темекіге әуестері бар. Ата-аналарын шақырып сөйлесеміз. Ата-ананың да, бала­ның да ашуына тиюден аулақпыз. Дегенмен отбасындағы тәрбиенің осалдығы осын­­дай келеңсіз әрекетке жеткізеді. Қазір электронды темекілер бар. Оны балалар қайдан сатып алатынын білмейміз. Сонда дүкеншілер неліктен жасөспірімдерге ондайды сатады екен. Заң бар емес пе? Қалтасын ойлап, ақша табуды ойлаған сатушылар баланың болашағын неге ойламайды, – дейді есімін айтудан бас тартқан мектеп мұғалімі.

Иә, мұндай жағдайды көзіміз көрді. Кеш­құрым дүкенге кірген бойым еді, сатушыдан түйірлеп шылым алып тұрған жас жеткіншек екі баланы көрдім. Оған қоса бір құты сусын алып ақшасын төледі. Сатушы жас келіншек баланың жасына да қарамады. Әлгі көрініске шыдамай, баладан жасын, ал сатушыдан неліктен жасөспірімге темекі өнімін сатқанын сұрағанымда, екеуі де жауап қайыра алмай, «онда қандай шаруаңыз бар» дегендей кейіп танытты. Ал мұндайды енді қайталамауына сатушыдан уәде алып тұрғанымда, қос жасөспірім дүкенге қайта келіп, бір-бір «чупа-чупсты» сатып алды. Сол сәтті пайдаланып, балалардан қалтасынан темекіні шығаруын, әйтпесе полиция инспекторын шақыртатынымды айтқанымда «ой, апа, қазір балалардың барлығы шегеді, қазір мода» деп жауап қай­тарғанда аузыма сөз түспей «болыңдар, қазір ата-аналарыңды шақыртамын» деп айтқаным сол еді, екеуі есіктен шығып, қаша жөнелді. Соңында жерде шашылып қалған темекілерін таптап, сатушыға жинап алуын айтып мен де дүкеннен шығып кеттім. Бұл – темекі немесе жастар арасында «хитке» айналған электронды темекіге қатысты ғана емес, энергетикалық сусындар мен алкоголь, наркотикалық заттарға да қатысты өзекті мәселе. Айналып келгенде, жас ұрпақтың денсаулығын кейбір «жауапсыз адамдардың» кесірінен құртып жатқанымызға өзге емес, өзіміз кінәліміз.

Үкімет тарапынан мұндай мәселені ше­шу туралы Мемлекет басшысы талай жерде айтып жүр. Үлкен жиындардың бірінде Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев: «Қоғамда энергетикалық сусындарды сатуға тыйым салу қажеттігі жиі айтылады. Үкімет бұл мәселені мұқият зерделеп, нақты шешім қабылдауы керек. Бұл ұрпақтың денсаулығын сақтау үшін өте маңызды. Жастардың жат қылыққа бой алдыруына жол бермеуіміз керек. Қазір ересектердің ермегіне айналған электронды темекіге оқушылар да әуес­теніп барады. Мұндай темекіні балалар дүкеннен еш кедергісіз сатып алады. Бұл – қауіпті жағдай» деді.

Президент бізде алкоголь өнімдерін 21 жасқа толмаған азаматтарға сатуға тыйым салынғанын да еске салды. Бірақ бұл талап іс жүзінде орындала бермейді. Құзырлы органдар бақылауды күшейту керек. Заң талаптарына сәйкес жазасын тағайындап, қоғам алдында атын атап, түсін түстеу де ұрпақ тәрбиесіне көмегін тигізбек. Сонда ғана жеткіншек ұрпағымызды осындай пәледен қорғай аламыз.

Айтпағымыз, балаға келетін қауіп мұны­мен бітпейді. Яғни, сана сезімін улайтын жат әдеттермен қатар, от, су қаупі де жоқ емес. Тілсіз жаудан келетін зиян да орасан. Сондықтан бала қауіпсіздігіне аса мұқият болу – ата-ананың міндеті.

Түйін

Барлық ата-ана баласының жат әдет­тен бойын аулақ ұстауын қалайды. Жаман­дықтан барынша қорғап қалуға тырысады. Десек те балаңыздың мінезінен өзгеріс байқасаңыз, жанында болыңыз. Баланы басындағы қолайсыздықпен жалғыз қал­дыр­маңыз. Кез келген қиындық уақыт­ша екенін және өтіп кететінін айтып түсін­діріңіз. Бұл өмірден алынған тәжірибе жә­не міндетті түрде қолайсыз жағдайда кө­мектеседі. Қарым-қатынасты бұйрықпен емес, өтінішпен, тапсырма берумен алмас­тыру әлдеқайда оң өзгерістер әкелетініне сеніңіз.

Бибісара ЖАНӘЛІ