Қазақстанның өндіріс саласына бет бұрған уа­­қыты өткен ғасырдың еншісінде деп айту қиын. Мемлекетте егемендікке қол жеткізгеннен кейін экономиканы тұрақтандыру үшін ірі өнеркәсіп орындарын салу алдыңғы қатарға қойылмады. Оған тек осы ХХІ ғасырдың басында ғана мән беріле бастады. Оның өзінде қомақты қаржы құ­йылып, сән-салтанатымен ашылған өндіріс ошақ­тарының есігіне 2-3 жылдан кейін «қара құлып» салынды. Президенттің қатысуымен жал­пы­ұлттық телекөпірлер ұйымдастырылып, жаңа индустрияландыру бағдарламасымен ашыл­ған өндіріс орындарының көбісінің жұмысы жү­йе­леніп кетті дегенге бүгінде сенетіндер аз. Жү­­­йе­лі жүзеге асырылуда дегендердің өзі өндіріс са­ла­сын өркендетіп жіберген емес. Бір ғана мысал, Өскемендегі машина жасау зауытының жұ­мысын айтуға болады. Мұнда аты айтып тұр­ғандай отандық автокөліктерді өндіріп, жасап шы­ғармайды. Тек шетелдік автотехника мен ауыл шаруашылығы техникаларын бөлшектеп са­тып алып, жинастырып, құрастырып береді. Оның өзінде сапасына, бағасына уәж айтатындар қатары жетерлік.

«Forbes Kazakhstan» журналының мәліметіне сүйенсек, индустрияландыру бағдарламасының бірінші және екінші бесжылдықтары аясында Сыр өңірінде құны 150 млрд теңгені құрайтын 26 жоба жүзеге асқан екен. Мақұл делік. Ал аталған бағдарлама аясында жыл сайын «биыл іске қосылады» деп әупірімдеп жүріп өт­кен жылдың аяғында іске қосылған шыны зауы­тының да әлі игілігін көріп отырған жоқпыз. «Іс­ке қосылды» деген аты болмаса одан әлі де болса өндіріс өндірілмеді. «Tengrinews.kz» ақпа­раттық порталының ««Орда Гласс ЛТД» маман­дарының болжамы бойынша бірінші шыныны 2022 жылдың сәуір айында өндіру жоспарлануда» деген ақпаратына сенсек, алдағы айда жаңалық болып қалар. Болмаса тағы бір «сылтау» табылар...

Міне, ірі өндіріс орындарының ашылып, одан өнім өндіру 2-3 жылды емес, он шақты жылды қамтитын болса, «Қазақстан экономикасы қар­қынды дамиды» дегенді айтудың ауылы әлі алыс. За­мана көшінен қалмай, жаңа технологияларды қолданысқа енгізіп, ірі өндіріс ошақтарын көбейтпей, болашақтың жарқын боларына да се­німмен қарау күмәнді. Біз санитарлық таза­лық ай­лығын жариялап, сенбіліктерде ғана кө­ше­­лер­ді күл-қоқыстан тазартып жүрміз. Бұл түріміз­бен жасыл экономиканың жапондық үлгісі­не жетуіміз неғайбыл. Ал олар бүгінде жасыл эко­номиканы өндіріске айналдырып жіберген.

Біз ірі кәсіпорындарда өндіріп жүрген жоқ­пыз, әзірге өңдеу өнеркәсібімен айналысып ке­леміз. Ел экономикасын тұрақты ұстап тұр­ған да осы сала. Яғни әр өңір өзінің сипатына сай қажеттіліктерді өңдеп, соны импорттап және экспортқа шығаруда. Мәселен, жерас­ты байлығымен танылған Қарағанды көмірді өң­дейді. Ал Сыр елі – күрішті өлке саналады. Аймақ басты дақылды өңдеуден алдыңғы қатарда. Осыдан 10-15 жыл бұрын мұнаймен өңір экономикасы қарыштап тұрған. Жерасты байлығы сарқыла бастағаннан жұмыссыздық көбейді, экономикамыз да әлсірей бастады. Дәл сол уақытта біз өңдеуді өндіріске айналдыра алмадық. Салдарын бәріміз көріп отырмыз.

Ал енді күрішті өлкенің де дәуірі жақындап келе жатқандай. Сарқылмастай көрінетін Сырдария суының да тобыққа жетпей қалғанын көрдік. Өткен жылғы шаруалардың жан ай­қайы биыл егін егілер науқаннан-ақ басталды. Су тапшылығы басты дақыл күріш өңдеуге айтарлықтай кері ықпалын тигізбек. Бұл ретте, күріш сапасын арттырып, өңдеуде аймақтағы шаруашылық құрылымдары заманауи технологияларды қолданысқа енгізгенін айта кеткен жөн. Өткен жылдың өзінде Сырдария ауданында күріш ақтау зауыты іске қосылды. Десе де биыл ауданда 5000 гектар күріштік жерді азайту қажеттілігі туындап отыр. Жыл сайын күріш көлемі азая беретін болса, тағы да облыс экономикасына салмақ түседі. «Мұнай азайса, күріш бар» дедік, енді күріш көлемі азайса, экологиялық аймақ экономикасына қайдан қаржы құйылады?

Дәл осы сәтте біз мұнай сарқылғандағы қателікті қайталап алмауымыз қажет. Күріш көлемі азаямын дегенше өңдеуден өндіріске кірісіп кеткен жөн.

Өңдеу өнеркәсібі бойынша ауданда жетістік бар. Облыстық статистика департаментінің есептік кө­рсет­кіштері бойынша 2022 жылдың 1 наурызына ауданның өнеркәсіп орындары қолданыстағы бағамен 1 545,1 млн теңгенің өнімін өндірген. Бұл өткен жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 3,1 пайызға артық. Сондай-ақ өңдеу өнеркәсібі бойынша 1 409,9 млн теңгенің өнімі өндіріліп, былтырға қарағанда нақты көлем индексі 104,7 пайызды құраған. Бұл көрсеткіштің басым бөлігі егін саласына қатысты екені айқын.

Өңдеу өнеркәсібі саласында кемшін тұстарымыз жоқ емес. Мәселен, тері өндіру бізде қалыс қалды. Бұ­рындары төрт түліктің терісін, қойдың жүнін жұртшылық жарысып өткізіп жататын еді. Қазір ауданда сойылған малдың терісі, қырқылған қойдың жүні кәдеге жарамай, енсіз далада сасып жатыр.

Төрт түліктің терісі – өте қымбат шикізат. Дегенмен оны қабылдайтын орындар ауданда жоқ. Біз қазір шетелдік киім, былғарыдан тігілген аяқ киімдерді қым­батқа сатып алып жүрміз. Ал сол қымбат былғарылар өзіміз сойып жүрген төрт түлік терісінен жасалады. Енді қараңыз, сол терілерді өзіміз өңдеп, содан киім, аяқ тиім жасайтын болсақ, өзімізге арзан болар еді. Алайда бізде тері өңдейтін ірі кәсіпорындар мүлдем аз. Содан да болар кейбір өңірлердегі төрт түліктің терісі шет мемлекеттерге көптеп экспортталады. Тиісінше олар өз өнімімізді өзімізге еселеген бағамен сатады.

Статистикаға сүйенсек, жылына елімізде 2,5 млн-нан аса ірі қара мал сойылатын көрінеді. Соның 30 пайызы ғана елімізде өңделсе, қалғаны шетелге шығарылуда және тері қабылдайтын орындардың жоқтығынан күл-қоқыстың арасында жатыр. Кім ұтып, кім ұтылып отырғанын бағамдай беріңіз.

– Аудандағы шаруашылықтарда, жеке тұрғындарда төрт түлік мал жеткілікті. Бізде мал шаруашылығы жақсы дамыған. Бірақ мал өнімдерін өңдейтін кәсіпорындар жоқтың қасы. Бүгінде бізге малдың етінен басқасы қажетсіз болып тұр. Терісі қуыста шашылып жатыр, болмаса өртеледі. Осыдан барып «төрт түліктің терісі, жүні, мүйіз, тұяғы, тіпті сүйегіне дейін кәдеге асыруға, кәсіп ретінде дамытуға нақ осы кезеңде не кедергі болып тұр?» деген заңды сауал туындайды. Бірақ ауданда осыны кәсіпке айналдыратын азаматтар болмай отыр. Жастар жағы осыған мән беріп, бейнетіне төзсе «қып-қызыл» ақша. Ата-бабамыз «төрт түлікті жесе – тамақ, ішсе – сусын, мінсе – көлік, кисе – киім» деп бекер айтпаған. Сондықтан мал терісін өңдегеннен ұтарымыз көп, – дейді аудандық мәслихат депутаты Бағдат Есназар.

Елімізде шағын және орта кәсіпкерлікті дамутыға басымдық берілген. Соның ішінде ірі болмаса да кіші өндірістерге бетбұрыс бар. Қазір облыс, аудан тө­ңірегінде мемлекеттің қолдауымен инновациялық жобалар қаржыландырылып, қайтарымсыз несиелер бе­ріліп жатыр. Соның ішінде шеге, шағын арматура шығару, сабын өндіруде серпін бар. Бірақ қаншалықты ауданда жоқ дүниені өндіруге бет алсаң, соншалықты «аяқтан шалатын» кедергілер алдыңнан шыға келеді. Инновациялық жобалардың да басты ерекшелігі сол – еш жерде жоқ кәсіпті бастау, тың идеяны жүзеге асыру. Десе де «аға, көке» әлі белең алып тұрған қоғамда тың дүниені бірден қолдауға әлі қауқарсызбыз.

Мәселен, ауданға қарасты С.Сейфуллин ауылындағы жас кәсіпкер Абай Тоқтаровтың «Макарон өнімдерін өндіру» жобасын бастай алмай жүргеніне биыл үшінші жыл. Бұл аудандағы тың жоба екені шүбәсіз. Өйткені, мұндай жоба бұған дейін қозғалмаған.

– Алғашқы 2019 жылы жаңа жобаны дайындап, ауданда қорғадым. Аудандағылар аса құптай қоймады. Тиісінше облыстағы комиссия мүшелері де қолдау танытпады. Алған бетімнен қайтпадым. Өткен жылы қайтарымсыз грант алу үшін жобамды қайта қорғадым. Былтыр онлайн форматында болды. Онда да облыстағы комиссия мүшелері «таңдаған ғимарат дұрыс емес» деді, тағысын тағы сұрақтар қойып, жобам тағы да қолдаусыз қалды. Тың жобаның бастапқы құны 3 млн теңге болды. Оған қажетті 2 аппарат және құрал-жабдықтарын аламын. Сол арқылы кемінде макарон өнімдерінің 5 түрін шығаруды жоспарлағанмын. Биыл қайтарымсыз грант алуға тағы ниеттеніп отырмын. Екі жыл көлемінде қажетті құрылғылар бағасы да өсіп, жоба құны 5 млн теңгені құрады, – дейді жас кәсіпкер.

Ауылда кәсіпкерлікті дамыту ауыл әкімінің тікелей міндетіне кіреді. Ауыл әкімі Бекзат Қыдырбаев биыл жас кәсіпкер жобасының қолдау табуына облысқа бірге баратынын айтады.

– Тың жоба екені көрініп-ақ тұр. Бірақ қолдау жоқ. Осы жобаны жан-жақты зерттеп, жас кәсіпкермен бірге Қармақшы ауданының Тұрмағанбет ауылындағы осы кәсіпті дөңгелетіп отырған кәсіпкерге арнайы бардық. Тәжірибесін көріп, білдік. Одан кейін қажетті аппараттарды Шымкенттен алуға да келісіп қойдық. Тек жоба қолдау тауып, қаржы берілсе, жас кәсіпкер кәсібін бас­тап кетеді, – дейді ауыл әкімі.

Ал Аманкелді ауылының жас кәсіпкері Бахытбек Жаппар жаздық аяқ киімдер өндірісін қолға алған. «Эва» резеңкесінен жасалатын тәпішкелер шығару жобасы бойынша өткен жылы 2 млн теңге қайтарымсыз грант жеңіп алады. Оған көршілес Қытай мемлекетінен қажетті құрылғыларды әкелген. Тағы бір қажетті құрылғыны алуға тапсырыс берген. Елде орын алған қаңтар оқиғасынан кейін керекті материалдардың келуінде кедергілер туындаған. Сондықтан бұл жобадан да әзірге өнім өндірілмей тұр.

Айта кететіні, қазіргі жастардың тың жобаларды жүзеге асыруға деген құлшынысы қуантады. Алай­да, «бармақ басты, көз қыстының» әсері біздегі кәсіп­керліктің, өндірістің жылдам дамуын тежеуде. Осы мәселе түбегейлі шешім тапса, алдағы жылдар енші­сінде кішіден басталған өндіріс ошақтары іріге айналып, халықтың әлеуеті бүгінгіден жақсы болары хақ.

Өндірісті өркендету туралы сөз қозғағанда «эко­номикалық патриотизмді» ұмытпау қажет. Ол деге­німіз қанша жерден шетелдік технологияларды қолдан­ғанымен отандық өндірісті дамытуға күш салумыз керек. Қолданыста отандық брендтерді тұтына бас­тау өндіріске тың серпін берері сөзсіз. Бұл жоғарыда айт­қан кедергілерге де тосқауыл болары анық. Ал түптің түбінде, өрдіріс өркендемесе, ел экономикасында өсім болмайды, мемлекет қарыштап дамымайды. Бұл – бұлтартпас аксиома.