Қылышын сүйретіп келген қыс

«Үсті-басы – ақ қырау, түсі суық,

басқан жері сықырлап келіп қалды» деп Абай атамыздың өлеңінде си­пат­талатын қыстың өзіне тән әдемілігі мен  көз тартар көрінісін талайлаған ақын-жазушылар шығармаларына арқау етіп келеді. Қыс дегенде ең алдымен, әппақ ұлпа қар елестейтіні анық. бір қызығы қарды әлемнің 50 пайыз жұрты өмірінің соңына дейін көре алмайды екен.

Тағы мына қызыққа құлақ түріңіз. Қар кристалдары формасы жағынан бір-бірін мүлде қайталмайды, тіпті, өзара ұқсас қар түйіндері де табиғатта кездеспейтін көрінеді. Сонымен қатар, қар түйіршіктерінің 90 пайызы ауадан тұратындықтан, жерге баяу түседі. Ақша, алқанат, көбік, күртік, қасат, қиыршық, омбы, ұлпа қар деген ұзын сонар тізбегі жалғаса беретін қардың қазақтың тілші ғалымдары 150-ге жуық ата­у­ын тізбектеп көрсеткен.

Қыстың ақ қары мен терезеге салған шимай-шатпақ қырауы, өзіне тән үскірік бораны мен аязы өз-өзімен астасып жатқан табиғи шеберлік дерсің. Ал, мәңгілік жер бетін ақ ұлпа қар басып, жыл он екі ай қыс болатын Антарктидада ең жоғарғы температура көлемі 89,2 градусқа дейін жетеді екен. Тағы бір айта кететін жәйт солтүстік полюсте қардың қаттырақ келетіні сонша, қол тисе темірді ұрғанда шығатын  ды­бысты беретін көрінеді.

Үркер жұлдызы көкке көтерілген сайын ауа райы суытып, күннің ер­те батып, таңның ерте атуы бұл мез­гілдің өзіне тән ерекшелігі. Біз­дің хал­қымыз келер қыстың қандай болатынын, кейде басқа жыл мезгілдерінің ауа райымен байланыс­тыра отырып болжаған. Мысалы, «Көктем ерте туған жағдайда, қыс ерте түседі», «Жаз жауынды болса, қыс боранды болады», «Жаз ыстық болса, қыс суық болады», «Қоңыр күз жылдам өтіп кетсе, ызғарлы қысты күту керектігін» айтып кеткен. Одан бөлек астрономиямен байланыстырып, жұлдыздардың орналасу ретіне қарай да ауа-райын болжап отырған. Қазақ күннің райына қарай кезеңдерге бөліп, атаулар да берген. Мәселен, желтоқ­сан­ның басында болатын алғашқы аязды «Қырбастың қызылы» деп атайды.

Жел­­тоқсан айының қатты боран соғатын соңғы онкүндігі дана халқымыз «Теке бұрқылдақ» немесе теке­нің бұрқағы деген.

Сондай-ақ «Күннің таласуы» – деген бар. Ол халықтың таным-түсінігі бойынша, қаңтардың алғашқы кезеңінде күн бой көтеріп, ауа райы өзгеріп, қар жауады, сырғыма жүріп боран да болуы мүмкін. Сырғыма – боранның әсерінен сусып, жыл­жыған қар.

Қаңтардың соңғы күндеріндегі аязды «Қыс шілдесі» деген, бұл кезде түкірік жерге түспейтін сақыл­даған қатты суық болады. 

Ал, ақпан айында соқғатын ат құ­лағы кө­рінбейтін боран бар. Ол «Бөрі сырғақ». Айдың соңындағы сырғақ пен қатты боранды күндері қасқырдың арланы мен қаншығы жұп­тасатындықтан осындай атау бе­рілген.

Қалың жауған қардан жер бетінің қарасы көрінбей сазарып жататын қыстың ұзақ түндері кездеседі. Ондайды «Алатаң қыс» деп жатамыз. Бұл түндері де аяз өңменіңнен өтіп кететіндей болады.

Жалпы қыс мезгілі еліміздің аймақта­рын­да  әр уақытта түседі. Сол­түстік және Шығыс өңірлерде қыс күздің ортасында-ақ түссе, Оң­түстік пен Батыста желтоқсан айының ішінде түседі. Дегенмен, биылғы жылы біз­дің аймаққа қар айтарлықтай ерте түсті. Қараша айының ортасында жер беті ақ мамыққа оранып, тұр­ғындар абдырап қалды. Аяздан  жер беті көктайғақ болып, көлік апаты­нан келер қауіпті айтарлықтай жоға­рылатуда. Сондықтан, жыл­дам­дық­ты асырмай, жақын­да­рымыз бен өз өмірімізді қауіпке әкелмейік.

Жұлдызай АНШАЕВА