Қазақ халқына тән қуыршақ ойнату мәдениетінің тамыры тереңде жатыр және ол музыкамен тығыз байланысты. Ерте заманнан дала музыканттары ағаштан жан-жануарлардың мү­сі­нін жонып алып, оларды жіп­пен өзі­нің сау­сағына бай­лап, домбыра тар­татын. Сонда әлгі мүсін бойына жан біткендей болып, билей жөнелетін. Бұл көш­пенділердің алғашқы мобильді қуыршақ театры еді. Мұндай жылжымалы қуыршақ театры «Ортеке» деп аталады. Қойылымда пайдалану үшін, ағаштан көбіне таутекенің мүсінін жонатын болған. Ағаш текені кез келген ішекті аспаптың көмегімен билетуге болады. Қазақстандық орындаушылар, негізінен, домбыра мен шертерді пайдаланады.

Ел ішінде осы «Ортеке» қуыршақ күйінің шығуы туралы түрлі аңыздар бар. Солардың ішінде бір нұсқасына тоқталып өтсем. Бұл аңыздың астарында ұлтымыздың табиғатқа деген сүйіспен­шілігі мен өзара түсіністігі жатыр.

Ертеде мерген әрі домбыра шана­ғынан күй төккен күйші болған екен. Күндердің күнінде күйші аң аулап жүріп, тастың үстінен қызғылт күрең жүні күн нұрымен жалтырап, құлпырып тұрған тауешкінің марқасын көреді. Марқаның тас үстінде буындары сыртылдап, сылқылдап, ойнақ қағып, билеп тұрғанын көріп, қызыға қарайды. Табиғатқа деген мұндай ерке­лікті көрген аңшы қорамсаққа салған қолын еріксіз кейін тартып, садағын мойнына іліп, кері қайтады. Ауылына келген соң сазгердің көңілін тербеген марқаның қимылы домбыра шанағынан «Ортекенің ойнауы» атты күй болып төгіледі. Содан кейін күйші ағаштан ойып, өрнектеп марқа бейнесін жасайды да, көпшілік арасында шертеді. Марқаның тірі бейнесін көргендей болған қалың қауым күйші шеберлігіне ерекше сүйсінеді. Ортекені ойнату осы кезден басталған деген аңыз бар.

Белгілі зерттеуші, ғалым, күйші Абдулхамит Райымбергеновтің ай­туын­­ша: «Бұ­рын бір мезетте үш ортекені – «ата ортеке», «әке ортеке», «бала орте­кені» ойнатқан. Бір адам ең көп дегенде төрт ортекені саусағына ілінген жіптер арқылы басқарып, күй ырғағына билете алады» дейді.

Ал күйші, домбырашы Мұрат Өскенбаев «Сегіз лақ» күйін тартқанда, сегіз текені тұғырға орнатпай-ақ жерге қойып ойнатқан екен. Сырт көзге қарапайым көрінгенімен, ортеке ойнату­дың өзін­дік техникасы бар. Ортеке­нің бірнешеуін ойнат­­қанда, олар бір-біріне кедергі келтір­мей, бір-бірі­не ұқсамайтын би қимыл­дарын жасауы керек.

2022 жылы Ма­рок­­­коның астана­сын­­да өткен ЮНЕСКО-ның Материал­дық емес мәдени мұраны қорғау жөнін­дегі үкіметара­лық коми­те­ттің 17-сессиясы барысында адам­заттың мате­риал­дық емес мәдени мұра­сы­ның репрезентативтік тізіміне «Қожана­сырдың әзіл әңгімелері» мен «Ортеке биі» кірді.

Сырдария аудандық тарихи-өлке­тану музейінің қорындағы ортекені ұлттық құндылықтарымыздың сақта­луы жолында еңбек етіп жүрген жерлесіміз, қолөнер шебері, Қазақстан Қолөнер­шілер одағының мүшесі Мұхтар Наурызбаев сый ретінде тапсырды. Биіктігі 62 см, диаметрі 32 см құрайтын ортеке карағаштан жасалған. Қуыршақ ортекенің денесі 10 бөліктен тұрады. Олар: бас, кеуде, төрт жілік және төрт сирақ. Барлығы бөлек-бөлек жасалады. Ал бір-бірімен қосқанда жеңіл қозғалатындай етіп бекітілген. Мүйіздері – семсер тәріз­ді сәнді де, өткір және жауынан қорға­натын қаруы. Әдетте саусаққа артық салмақ салмау үшін ағаштан жасалған ортеке бейнесінің салмағы 250-300 грамм төңірегінде болуы тиіс. Одан асып кетсе шертушінің қолын талдырады. Ал жеңіл болса ортеке тұғырда қаңғалақтап, жақсы ойналмайды. Музей қорындағы ортеке қуыршағының көлемі 270 гр құрайды.

Ортекені ою-өрнекпен көмкерілген тұғырға орнатылып, жіптің бір басын домбырашының оң қолының сау­сақтарына байлап қояды. Күйші күйді тарта бастағанда, қуыршақ қозғалып, билей бастайды.

Үлкен сахналарға арналмаған­дық­тан, көбіне шағын көрермен ауди­ториясына ұсынылады. Оны алғаш рет 1934 жылы Алматы қаласында өткен бүкілқазақстандық халық талант­тарының слетінде «Ортеке» биін Ж.Оразәлиев орындаған. Кейін­нен «Мұрагер» республикалық фольклор сазды ансамблі 1984 жылдан бастап ел арасында насихаттай бастады. Бүгінде «Тұран» этноансамблі ортекені сахнаға алып шығып, билетіп жүр. Сондай-ақ ансамбль ортекені Венгрия, Қытай, АҚШ, Ресей, Франция, Испания, Түркия елдеріне таныстырып келеді.

«Ортеке – қазақ қуыршақ өнерінің бастауы» деген белгілі ғалым Ахмет Жұбанов. Бүгінгі күні жастар арасында бұл өнерге қызығушылық мол. Ерте кезден қалыптасқан мәдениет бүгінгі күнге дейін жалғасын тауып келе жат­қаны қуантады.