Қуғын-сүргін құрбандарының ақталмағаны көп

Қазақ азаттыққа қол жеткізгенше талай нәубетті бас­тан кешірді. Ұлт болып қалыптасу үшін көте­рі­ліс­терге шықты, одан кейін бодандықтың құрсауын­да ашар­шылықты да көрді, екінші дүниежүзілік соғысқа да қа­тысты. Міне, осындай қиын кезеңдерде көптеген қазақ сая­си қуғын-сүргін құрбанына айналды, жер аударылды, ату жазасына да кесілді. Нәубетті шақта оларды «ха­лық жауы» деп санап, ұр­пақ­тарына дейін қастандық жасалғаны тағы бар.

Сұрқия саясаттың құрбанына ай­нал­ған жандар туралы айтуға да болмайтын заман болған. Соның салдарынан олардың кейбірі көмусіз қа­лып, ізім-ғайым жоғалып кеткен. Тіпті, саяси қуғын-сүргін құрба­ны­на айналған адамдар жайлы ақ­парат та көп емес. Міне, осының ор­нын толықтыратын уақыт жетті. Сондықтан Мемлекет басшысы­ Қ.Тоқаев осыдан 2 жыл бұрын «Сая­­си қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комис­сия туралы» Жарлыққа қол қой­ды. Содан бері ел төңірегіндегі, көр­ші­лес мемлекеттердегі архивтер ақ­та­рылып, жергілікті халықтармен кездесулер ұйымдастырылып, қу­ғын-сүргін құрбаны болғандарды іздес­тіру, ұрпақтарын табу, олар­ды ақ­тауға қатысты жұмыстар жүргізілуде.

Осы ретте, «Саяси қуғын-сүргін құр­бандарын ақтау мәселелері жө­нін­дегі» облыстық штаб мүшелері ау­­данға келіп, көшпелі семинар өт­кізді. Кездесуде ауданның зиялы қауым өкіл­дерімен, саяси жағ­дай­дың құр­баны болғандардың ұр­­пақта­рымен өзара пікір алмасып, қуғын-сүргін құрбандарын ақтауға қа­тысты мәселелерді тыңдады.

Кездесуді ау­дандық ішкі саясат бөлімінің басшысы Бейбіт Смайлов ашып, жүр­гізіп отырды. Кездесуге облыстық штаб мү­ше­лері Қорқыт ата атындағы Қы­зыл­орда университеті­нің «Тарих» ка­федрасының меңгерушісі, тарих ғы­лымдарының кандидаты, доцент Айт­жан Оразбақов, облыстық «Қо­ғам­дық келісім» КММ-нің бөлім басшысы, (PhD) философия докторы Дәулет Омаров қатысты.

Алдымен, аудандық ішкі саясат бөлімі­нің басшысы аудандық штабтың атқарып жатқан жұмысына тоқталды. Аудандық жұмысшы топ 13 адамнан құралып, жұ­мыс­­ жасау үшін Қызылорда облысының мем­ле­кеттік архивінің Сырдария аудандық филиа­лынан жұмыс орны дайындалған. Осы жерде штаб жұмысы үйлестіріліп, аудан кө­лемінде іздестіру жұмыстары жүргізілуде.

– Біз аудан бойынша ақталмаған сая­си қу­ғын-сүргін құрбандарын анықтау мақ­са­тында аудандық «Тіршілік тынысы» газеті мен әлеуметтік желіге хабар­лан­дырулар бердік. Сондай-ақ кент және ауыл­­­­дық округ әкімдіктері арқылы тұрғындар­дан ар­найы сауалнама алынды. Соның нәтиже­сінде, ақталмаған 4 саяси қуғын-сүр­гін құр­банының есімі анықталды. Олар: Нұртаза Олжабаев (Шіркейлі ауылы), Ақбер­генов (Шіркейлі ауылы), Әнеш Қара­манов (Айдарлы ауы­­лы) және Дүйсенбай Рахметов (Айдарлы ауылы). Сонымен қатар жұ­мысшы топ мүшелерінің іздестіруімен та­ғы да 7 қуғын-сүргін құрбанының есімі бел­гілі болды. Атап айтқанда, Қараман Бай­досов (Тереңөзек кенті), Ералы Сәр­се­нов (Тереңөзек кенті), Жанұзақ Мірах­метов, Данияр Досжанов, Тәттібай Әбіл­даев (А.Тоқмағамбетов ауылы), Әлментай және Өлментай Қауышовтар. Осы аталған­дардың кейбірінің ұрпақтары табылса, кейбірі туралы ақпарат жоқ. Одан бө­лек, Шаған ауылына жер аудары­лып, қуғын-сүргін құрбаны болған Хабибат Хад­жиеваның да есімі анықталды. Алда­ғы уақытта жұмысшы топ мүшелерінің қаты­суы­мен осы қуғын-сүргін құрбандарын қайта анықтау қажеттілігі туындап отыр, – деді Бейбіт Есенгелдіұлы.

Көшпелі семинарда Қорқыт ата атын­дағы Қызылорда университетінің «Тарих» кафедрасының меңгерушісі Айтжан Оразбақов облыстық штабтың атқарып жатқан жұмыстарына тоқталды. Тарих ғы­лымдарының кандидаты барлық архивті ақтарып шығу мүмкін еместігін, соған орай көшпелі семинар ұйымдастырып, аудандардан есімі ақталмай жүрген қуғын-сүргін құрбандарын анықтауды мақсат ет­кендерін атады.

– Ашаршылық жылдар, халықтың реп­рес­сияға ұшырауы салдарынан көпте­ген ұлт зардап шекті. Біз облыстық штаб мү­шелері сол кезеңдердегі елге жер ауда­рылған өзге ұлттар санын анықтадық. Өңі­рімізге 50 мыңға жуық кәріс ұлты келген екен. Сондай-ақ 20 мыңнан аса шешен ұлты біздің өңірге қоныстанған. Соғыс жылдарында басқа да ұлт өкілдері Сыр өңіріне тұрақтаған. Жалпы, біз құқық қорғау ор­гандарының архивтеріне кіруге мүмкіндік алдық. Сол жақтан мәліметтер табылуда. Мәселен, соғыста тұтқында болып, қан майдан аяқталғаннан кейін елге келген 700 қызылордалық болғаны анықталды. Одан бөлек басқа да қызықты деректер табылып жатыр. Бірақ олардың барлығын қарауға уақыт керек. Сондықтан штаб мүшелері тиісті жұмыстарды атқаруда. Десе де біздің тараптан соғыс кезеңінде тұтқында болған жандарды ақтауға қатысты ұсыныс берілуде. Одан соң репрессияға ұшыраған адамдарды көмген жерлерді анықтау – негізгі мақсатымыз. Өйткені, жазықсыз жапа шеккендерді бір жерге көміп кете берген. Өңір төңірегінде ондай жерлер көп. Сондықтан біздің жұ­мыстарымыз осы бағытта өрбуде, – деді Айтжан Жұмабайұлы.

Сөз кезегінде облыстық «Қоғамдық келісім» КММ-нің бөлім басшысы Дәулет Омаров та тың ақпаратпен бөлісті. Бөлім басшысы ХХ ғасырдың басы мен орта тұсына дейінгі аралық халық үшір қасіретті кезең болғанын айтты. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс, азаматтық соғыс, ашар­шылық, бай-манаптарды тәркілеу, дін адам­дарын қудалау, Ұлы Отан соғысы ха­лықты қажытты, қалжыратты. Осының салдарынан халқымыз мәжбүрлі түрде бас сауғалап, жан-жаққа кеткен, саяси қу­ғын-сүргінге ұшыраған. Міне, осындай жағдайдың құрбаны болғандарды ақтау үшін бүгінде өңір халқымен арнайы кездесулер ұйымдастырылып жатқанын айтқан (PhD) философия докторы аудандарда бір­қатар орындар анықталғанын жеткізді.

Мұнан соң кездесуге қатысқан аудан­дық штаб мүшелері мен саяси жағдай құр­бандарының ұрпақтары ұсыныстарын жет­кізді. Алдымен, Қараман Байдосовтың ұрпағы Айту Байдосов өзінің атасы туралы мәліметтер таба алмағанын жеткізді. Тек бай, би болғаны анық. Бай-манапты тәркілеуде Орынборда тұтқында болған. Одан кейінгі деректер жоқ. Бір анығы, қазір аудан төңірегінде «Қараман ағашы» деген жер бар. Сондай-ақ соғыс кезінде тұтқынға алынған әкесі Әнеш Байдосов туралы да ақпаратқа қанық болмай отырғанын жет­кізді. Одан кейінгі кезекте Рақымжан қажы Бәйменов те өзінің ағайыны туралы мәліметтерге қол жеткізе алмай отырғанын атады. Ал аудандық штаб мүшесі Жәнібек Маханбет ақталуы тиіс бірқатар азаматтың тізімін атап көрсетті.

– Халықтарды жер аудару кезінде пойыз­бен алып келе жатып әрбір стан­цияға тастап кете берген. Мәселен, қазіргі Қалжан ахун мешіт-медресесінің жанында кәрістердің белгілі тәртіппен көше салып мекен еткен тұрағы бар. Одан кейін Тереңөзекте, А.Тоқмағамбетов ауылында да кәрістер тұрған. №8, №9 және Қараөзек станцияларында да кәріс ұлты­ның өкілдері мекен еткен. Кейіннен өз жерлеріне көшіп кеткен. Бұл сол кездегі қуғын-сүргінге ұшыраған халықтардың қандай қиыншылықтарды бас­тан өткер­генін білдіреді. Тағы бір мәселе бар. Қараөзек дариясының жағасында «Психколония» мекемесі болған. Оны бала ке­зімізден білеміз. Оның тарихы 1930 жылдан әрі кетеді. Бұл мекеме тікелей СССР-ге бағынышты болған. Олай дейтінім, бұл туралы ел архивтерінде материал болмауы мүмкін. Осының сырын ашып, анық-қанығына жететін уақыт келді, – деді өлкетанушы.

Ж.Маханбет облыстық штаб мүшелеріне ақталған-ақталмағанын анықтап беруге бірқатар азаматты, атап айтқанда, Әли жә­не Қалымбет Рахымұлы, Мұхаммар Қалжанұлы, Әбіш Мейірманов, Момын Қуандықов, Қауыш Бәйментайұлы, Жақып Ыбырашұлын ұсынды.

Өз кезегінде ардагер жур­налист Ша­һар­бек Нұрсейітов «Психколония» тура­лы білетіндерімен бөлісті. Сонымен бірге бесарықтық өлкетанушы Жұмабай Байзақ  Сырдың белгілі тұлғалары Әлиасқар Лапин мен Сейдалі Лапин, Лапин Мұңайтпас, Баймахан Әлішеровті ақтау жөніндегі құжат пен мәліметін сұрады.   

Жалпы, саяси қуғын-сүргін құрбаны болғандарды толық ақтау жұмыстары жү­ріп жатыр. Олардың деректері архивтерден кездесіп қалуы мүмкін. Ал олар жайлы білетін көнекөз қариялардың да қатары сиреп қалған. Сондықтан осы шақта қу­ғын-сүргін құрбандарының ұрпақтары із­деу салып, ақтау жөнінде ұсыныс беріп, жұмыс жасағаны жөн. Әйтпесе, кейін кеш болмақ. Ал қазіргі таңда еліміздегі құқық қорғау органдарының архивінен мәлімет алуға мүмкіндіктер қарастырылған. Мұның да септігі мол. Бір айта кететіні, аудан көлемінде саяси қуғын-сүргін құрбанына айналғандар тізімі жасақталса, оларға арнайы ескерткіш-бюст орнатылса құба-құп. Облыстық штаб мүшелері өңірдегі кейбір аудандарда бұған аса мән берілгенін тілге тиек етті. Бұл – жазықсыз жапа шеккендерге деген кейінгі толқынның құрметі.

Ердос СӘРСЕНБЕКҰЛЫ