Зер қадірін зергер білер

Қолөнер халық құн­ды­лығы саналады.­ Небір шеберлердің қо­лынан шыққан туынды, қолөнер бұйымдары адам қажеттіліктерін қамтамасыз етеді. Десе де қазіргідей барлық сала автоматтандырылған кезеңде жастардың қол­өнерге деген бетбұрысы төмен. Осыған орай, біз қолөнер шебері, өлкетану­шы Жәнібек Маханбеттің қолөнерге қатысты материалдарын кезектілігімен беруді жөн санадық.

Зергерлік – өте ерте заманнан келе жатқан өнер түрі. Зергерлікті барлық халық жоғары бағалайды. Сондықтан ха­лық өз ортасынан осындай озық өнер иесі зергерлерді шығарып отырған. Тарихи этнографиялық музейлер­дегі ар­хе­оло­гиялық сәнді бұйымдар мен қа­рулар, ыдыс-аяқтар, теңге-мон­шақтар, алтын мен күмістен және асыл тастардан жасалған бұйымдар он саусағынан өнер тамған шеберлердің қолынан шық­қан.

Темір ұсталығы мен зергерлік өне­рі атадан балаға мұра болып, ұр­пақ­тан-ұрпаққа жетіп отырған. Зер­­­гер­лік өнермен әйелдер де, көбі­не­­се зер­гер­дің әйелдері айналысатын бол­ған. Егер зергер кісі дүниеден қай­тып, оның жолын қуар балалары болма­са, кейбір кезде оның қызметін әрі қарай әйелі атқаратын.

Зергерлер негізінен бұйымды жаса­тушының өз материалынан жасайтын болған. Бұрындары шебер­лердің жұмыс істеуге тиісті қолайлы жағдайлары бол­маған. Сондықтан шебер көбіне қол жұмысты өзінің үйінің бір бұрышында не болмаса тапсырыс берушінің үйінде жасап шығарған.

Зергер құрал-саймандары темір ұс­тасының құрал-жабдығынан әлдеқайда жеңілдеу болады. «Зергер төсі», «зергер көрігі» деген құрал-саймандарымен қатар балғалардың да өзінің қолдану мақсатына қарай көлемі жағынан түрлі атаулары бар.

Шет мемлекеттермен сауданың дамуына байланысты қазақ зергерлерінің де халық арасында мәртебесі жоғары бол­ған. Қазақ даласына сол кезде ке­ңінен жайыла бастаған Ресейдің кү­міс және алтын ақшасын, қытайдың қой тұяқ, тай тұяқ жамбылары, поляк күмісі зергерлердің қолына түсісімен олардан сан түрлі сәндік бұйымдар жасалатын. Күмісті, әсіресе айбынды асыл тастарды, көбінесе сәндік бұйымдар жа­сатушылардың өздері тауып әкеліп отырған.

Қазақта алтын, күміс, жез, мыс сияқ­ты түсті металдардан жіңішкелеп суы­рылған жіпті «зер» деп атайды. Мы­­салы, «зерлі тон», «зерлі шапан», «зерлі кимешек» және т.б. сөздер бар. «Зер», «зерделі» деген «асыл», «таза», «жігер», «намыс» деген мағы­на­ларды білдіреді. «Зер қадірін зер соқ­қан зергер білер» деп бекер айтылмаса керек.

Ел арасындағы халық шеберлері түр­лі көркем, нәзік істерді көбінесе қа­­ра­­пайым әдістермен орындайды. Зер­герге аса қажетті қасиет – сурет­шілік, дәлдік, шыдамдылық. Осы­ған қарағанда халық арасындағы «Зер­гердің көзі өткір, қолы ұсынақты, ойы жүйрік», «Ерінбейтіндігі ерге күйіс шабушыдай» деген сияқты теңеулер зер­гер­лікті әрі құрметтеу, әрі зергерге жоға­ры талап қою негізінде болар.

Зергерлер қыз-келіншектердің бү­кіл әшекей бұйымдарымен қатар кемер белдік, кісе белдік, насыбай шақ­­ша, қару-жарақ, ыдыс-аяқ, музыка ас­­паптарын әшекейлеумен қатар, ер-тұр­ман әбзелдерін, тағы басқа тұрмыста қыз-келіншектер тұтына­тын бұйымдарды әшекейлеумен айналыс­қан. Осы шебер­лердің орындаған жұ­мыс­тары ұлттық әдет-ғұрыптың, салт-сән­діктерге ла­йық­талған. Ұлтымыз жа­зу-сызусыз-ақ көшпелі өмір жағ­да­йында тәрбие, тәртіп, адамгер­шілік, мейірімділік, әдеп­тілік деген ұғымдарды жастар бойына осындай әсем бұйымдар арқылы сіңірген. Алқа қыз баланы сыпайы, жай қалқып жүруге үйреткен.
Анасы қызы он жасқа келген соң екі алқа сыйлап, он жасын тойлайды. Екі алқаны (қос алқаны) қызына таға отырып, «Сен енді үлкейдің, секірме, те­нтіректеме, жүгірме, ерсі болады, бұдан былай жаймен қалқып, сыпайы жүр. Сыпайы жүрсең, алқаңдағы күміс қоңырауларың ән салады, сен сол әнді тыңда, судағы аққудай қалқып жүрсең, қоңырауларың да жақсы әндетеді» дей­ді. Анасының сөзін санасына сіңіре өскен қыз бала айналасын нәзік сылдырларымен қалқытып, толқытып, ән­детіп өз жүрісін өзі түзеген.

Ұшпалы бұлттай жеңіл қалқып, иін ағашы мен шелегіндегі суын шай­қал­тып, төгіп-шашпай, күміс қоңы­раулары сылдыр қағып көлден қайт­қан сұлу бойжеткенді суреттеген Дәу­леткерейдің «Қос алқа» күйі қазақ қы­зының бейнесін осылай берген. Ал жас жігіт өзі ұнатқан бойжеткенге сыңар білезік сыйлайтын болған. Егер қыз жігіттің ұсынысын қабыл алса, сол қолына тағып алады. Қыз білезікті той, айт секілді жиын-тойда ғана тағып жүрген. Бұл қызға көзі түскен өзге жігіттер қыз әдемі екен, бірақ басы бос емес екен деп әурелемеген. Сырға, алқа секілді бұйымдар қыз бейнесін көркемдей түссе, оның сыңғырлаған дыбысы өзгенің назарын өзіне аударып отырған. Ақындардың «Сырғаңның сыңғыры ұйқымнан оятты» деген те­ңеуінің өзі неге тұрады?!

Ата-ана бойжеткен қызына шама­сына қарай зергер шеберге арнайы сәукеле дайындатқан. Небір ауқат­тылар бір сәукелені бірнеше үйір жыл­қы беріп тіккізгені тарихтан белгілі. Сәу­келе бойжеткеннің үлбіреген бей­не­сіне тойдағы жұрттың назары түспе­сін деп, биік ұшты етіп жасап, оған неше түр­лі құбылған жарқырақтар та­ғып, «жұрт назары бас киімге ауыссын» деген ой­мен небір алтын, күмістен безендіріп тік­кізген.

Сәукеле деп аталуының да өзіндік мәні бар. Ертеректе жол торушы, то­нау­шылар осындай қымбат киімдерге құштар болған. Олар сәукелесін киіп келе жатқан жастар керуеніне жиі шабуыл жасайтын. Қыздың қайын жұрты келіні қашан аман-есен келгенше үрей құшағында болып, жастарды жол қа­рауға жіберіп отырған. Сол жастар ке­лін керуенін көре салысымен елден «Сүйінші! Сау келеді! Сау келеді» деп сүйінші сұраған. Сәукеле сөзінің негізгі мәні осыдан қалса керек.

Екі жас үйлену тойларын өткізіп, қо­сылғаннан кейін «Сыңар білезік – ма­­хаб­батымыздың куәсі» деп, оны сан­дықшаға салып қояды. Жігіт келін­ше­гі­не шебер, ұқыпты бол деп қос біле­зік сыйлайды.

Кыз-келіншектердің әсемдік жиһаз­дарының ішінде бойжеткен қыздар мен жас келіншектер киетін шашқап болады. Шашқапты қыз-келіншектер жүн сабау, киіз басу, ши тарту, жүк арту, үй тігу, мал сауу жұмыстарына араласқан кезде пайдаланады. Шашқап шолпы, шашбау, алқа өңірлері сияқты бой түзеу бұйымдары болуымен қатар, шашты күнге күйіп сынудан, шаң-то­заңнан, шөп-шалаңнан сақтау үшін де өте қолайлы. Шашқап көк, жігер рең, жасыл, қызыл түсті мақпалдың айнала шеті екі жақ басы алтын күміспен зер­деленеді.

Қыз анасы біршама уақыттан кейін қызының артынан барғанда, қызының жағдайы жақсы, шат-шадыман өмір сүріп жатқанына көзі жетсе, құда­ғайының қолына қос дөңгелекті құдағи жүзік салатын болған. Кезінде қолында құдағай жүзігі болған үлкен кісілерге қай жерде болса да жоғары құрмет көрсеткен. Бұл кісі мейірімді, әділетті адам деп төрден орын берген.

Міне, зергерлердің қолынан шыққан туындылардың құндылғы осындай. Сондықтан бүгінгі жас буын қолөнерге бет бұрып, зергерлікпен айналысса, біріншіден, ұлттық құндылығымыз жаңғырады, екіншіден, бұл кәсіп көзі болып, нәпәқа табады.

Жәнібек Маханбет, Қазақстан Журналистер
одағының мүшесі