Мақсатың қандай, мектеп бітіруші?

Мамандық таңдау – мектеп бітіруші түлектер үшін аса жауапты міндеттердің бірі. Өйткені, адам бала­сының күнделікті атқа­ратын жұмысы өмірі­нің айнымас бөлігі болып табылады. Уақытты қуаныш­пен өткізу, бақытты болу, абы­ройға кенелу де ма­ман­дық таңдауға тіке­лей байла­нысты десек­ қателеспейміз. Ал, бір-екі айдан кейін мектептен түлеп ұшып, үлкен өмірге қанат қағатын бү­гінгі оқушылардың арман-мақсаты қандай? Олардың мамандық таңдауына ата-­аналары қаншалықты ық­пал етеді? Жалпы, қа­зіргі таңда қандай маман­дықтар сұранысқа ие? Міне, бүгінгі мақалада осы сұрақтарға жауап іздеп көреміз.

МАМАНДЫҚ ТАҢДАУ – БОЛАШАҚТЫ ТАҢДАУ

«Мамандықтың жаманы жоқ». Бұл дә­лелдеуді қажет етпейтін өмірлік философия. Өйткені кез келген мемлекеттің дамуы бір ғана мамандыққа байланысты емес. Елдің өсіп-өркендеуіне дәрігер, мұғалім, құ­қық қорғаушы, заңгер, мұнайшы, спортшы, журналист т.б барлығы өз үлестерін қо­сады. Алайда, олар өз мамандықтарын жү­ректерімен қалап таңдамаған болса, ел дамуын тежеуі мүмкін. Оған дәлел ретінде күнделікті өмірден мысал келтіруге болады.

Мәселен, спортшы болуды қалаған азамат ата-анасының ықпалымен немесе отба­сылық жағдайға байланысты дәрігер болды делік. Ол өз мамандығын меңгеру жолында ізденіс танытпай оқуын бітіреді. Кейін жұмысқа орналасады. Бірақ, тапсырылған жұмысқа салғырт қарап, бос уақытын спорт залдарында өткізуді қалайды. Бұдан нені ұғуға болады?! Әрине, адам өмірі­нің маңызды кезеңдері босқа өткенін, уа­қыттың зая кеткенін, мамандыққа деген сүйіспеншіліктің жоқ екенін. Сол себепті, психологтар мамандық таңдау барысында адамның икемділігі мен ішкі жан дүниесінің қалауына ерік берген жөн дегенді алға тартады. Өйткені, мамандық таңдау – болашақты таңдау.

Осы ретте, «Мамандықтың жаманы жоқ, бірақ мұның кез келгеніне икемділік қажет. Бұл – жай күнелту, тамақ асыраудың жолы емес, үлкен өнерді, зор шеберлікті қажет ететін нәрсе. Кімде-кім өзіне біткен ыңғайына қарай өз жолымен қызмет етсе, өз басына да, әлеуметке де үлкен пайда келтірмек. Өз орнында істеген адамның жұмысы да өнімді, берекелі болмақ, әр өнер, әр қызмет мемлекетке, әлеуметке қажет» деген Жүсіпбек Аймауытовтың сөзін басшылыққа алсақ болады. Бұл орнықты ой мамандықты қатесіз таңдау адамның тұлғалық қалыптасуына, өмірден өз орнын табуына маңызды рөл ат­қаратынын білдіреді.

ЖАҢА МАМАНДЫҚТАР ҺӘМ ЖАҺАНДАНУ ПРОЦЕССІ

Жасыратыны жоқ, осыдан он жыл бұ­рынғы ең таңдаулы мамандықтарға қазіргі таңда сұраныс жоқтың қасы. Бұл технология мен техниканың сандық жүйеге көшуінің тым жылдам жүріп жатқанын білдірсе керек. Оның үстіне жаһандану процесі мен ғы­лымның күн санап қарыштап дамуынан бұ­рын-соңды болмаған жаңа мамандықтар пайда болуда.

Мәселен, біздің бала кезімізде робот жасауды меңгеру елес, ертегі, орындалмайтын арман секілді көрінетін. Ал қазір мектеп қабырғасында жүріп-ақ кішігірім роботтарды құрастырып, ғылыми жобаларда бақ сынап жүрген оқушылар көп. Десе де баяғы сарынмен мұғалім, дәрігер, құқық қорғаушы болуды мақсат тұтқандардың саны да аз емес. Бұл ретте, аталған мамандық иелерінің қоғамдағы орнына нұқсан келтіру ойда жоқ. Тек Мемлекет басшысының алға қойып отырған мақсат-міндеттерін орындау үшін бізге бұл үш мамандықтан да басқа жүздеген мамандық иелері ауадай қажет екенін түсінуіміз керек.

Атап айтқанда, алдағы он жылдықта Үшінші жаңғыруда айқындалған жоспарларды орындау үшін қоғамға молекулалық диетолог, киберпротездер жасаушы, интеллектуалды меншіктерді бағалаушы, электронды киім-кешек рецептілерін жобалаушы, энергия жүйелерінің дизайнері, интеллектуалды энергия желілерінің инженері, «ақылды жолдар» салушылар, ғарыштық туризм менеджері, ғарыш жолдарының инженері, роботтарды басқаратын нейро­интерфейстерді жобалаушы секілді ма­мандық майталмандарының еңбегі керек. Бәлкім, жаңа заман талаптарына сай бұл мамандықтарға да уақыт өте келе қажеттілік азаяр. Бір анығы, замана көшінен қалмау, әлемнің дамыған елдерінің қатарына қосылу білім мен біліктілікке келіп тіреледі. Оның үстіне, зерттеушілердің мәліметі бойынша, бүгінде маңызды болып саналатын құзыреттіліктердің 35 пайызы енді бес жылдан кейін толықтай өзгеріске ұшырайтын көрінеді. Айталық, бірқатар мамандықтардың мазмұны мен сапасы трансформацияға ұшы­раса, кейбір мамандықтар толықтай жойылып кетпек. Сөйтіп, олардың орнына мүлде жаңа мамандықтар пайда болмақшы.

АТА-АНА ЫҚПАЛЫ, ТҮЛЕК ТАҢДАУЫ

Кез келген ата-ана баласының өмірден өз орнын тауып, жемісті еңбек етіп абыройға кенелгенін қалайды. Сол себепті мамандық таңдауына баса мән береді. Осы ретте, «Ба­ланың мамандық таңдауына араласу дұрыс па?» деген сұрақ туындайды. Аталған сұрақты мектеп бітіруші түлектердің ата-аналарына жолдағанымызда пікірлер тоғысы екіге жарылды. Бір топ ата-ана балаға ер­кіндік берген жөн дегенді алға тартса, екінші топ «ол мамандықты меңгеріп, қазір жұмыссыз жүргендер көп...» деп баласын ра­йынан қайтарғандарын жасырмады. Сонда қайсысы дұрыс?

Біздің бұл тақырыпқа тоқталуымызға мек­теп бітіруші түлектер мен 9-сынып оқу­­шылары арасында республика бо­йын­ша жүргізілген сауалнама түрткі болды. «Қай мамандықты таңдайсың?» деген сұ­рақ негізінде жүргізілген сауалнамаға қатысу­шылардың 63%-ы «Ата-анам біледі» десе, 9%-ы таңдаған мамандықтарын жаз­ған. Сәйкесінше, қалған 28%-ы «Тұрмыс жағ­дайыма байланысты әлі нақты шешім қабыл­дамадым» деп жауап берген. Демек, бүгінгі таңда баланың мамандық таңда­уына, қазіргі тілмен айтсақ «өмір жолына түсуіне» ата-ананың ықпалы жоғары екенін аңғарамыз...

Зерттеушілердің айтуынша, бұл үрдіс дұ­рыс емес. Өйткені бала өзі қалаған оқуды оқымаса ол сапалы, білікті және өзі еңбек ететін сала бойынша тиімділігі мол реформа жасайтын сұранысқа ие маман бола алмайды. Сондықтан әлемнің алдыңғы қатарлы Жапония, Қытай, Малайзия, Швейцария секілді елдеріндегі білім беру жүйесі балаға еркіндік беруге негізделген. Түптеп келгенде, жұмыссыздықтың белең алуы да ма­мандықты дұрыс таңдамауға тікелей байланысты.

Бұл ретте, түлектерге мамандық таңдау тұрғысында кәсіби бағыт-бағдар беру жұ­мыстары білім ордаларында жүргізіліп ке­леді. Мәселен, №35 И.Тоқтыбаев атын­­дағы мектеп-лицей директорының бейін­дік оқыту жөніндегі орынбасары Жанна Сәр­кее­ваның айтуынша, аталған білім оша­ғында «Мамандық таңдау – табысты өмір­дің кілті», «Әр түлек өмірден өз орнын табуға тиіс», «Мамандықтың бәрі жақ­сы, таңдай біл!», «Мамандығым – мақта­ны­шым» тақырыптарында кездесулер, дөң­гелек үстелдер, ашық сабақтар және пікір­таластар ұйымдастырылған. Іс-шара­лар барысында жаһандану кезеңінде сұра­ныс­қа ие мамандықтар туралы мағлұ­мат­тар беріліп, түлектерді алдағы ҰБТ сы­нағына психологиялық тұрғыда дайындау жұмыстары жүргізілген. Мектеп қабыр­­ға­сындағы осы тектес тағылымы мол іс-шара­лардың нәтижесінде мектеп түлектері жыл сайын жоғары және орта арнаулы оқу орындарына түсіп, кейін кедергісіз жұмысқа орналасып, бүгінде ұстаздар сенімін, ата-ана үмітін ақтап, ел дамуының әр алуан саласында еңбек етуде. Бұл педагогикалық ұжым қызметкерлерінің жемісті еңбегінің бір көрінісі және қоғам үшін пайдасы зор іс-шаралардың нәтижесі.

МЕН СӘУЛЕТШІ БОЛАМЫН...

Сұлушаш Әлтаева Шаған ауылындағы №37 мектеп-лицейінің 11-сыныбында оқи­ды. География пәнін таңдаған ол бола­шақта сәулетші болуды мақсат тұтқан. Мектеп бі­тіруші түлек жыл сайын зәулім ғимараттар салынып, сәулеті мен дәулеті артқан елі­міздің құрылыс индустриясы саласына өз қол­таңбасын қалдырғысы келеді.

– Париж дегенде көз алдымызға Эйфель мұнарасы елестейді. Сол секілді Қазақстан десе, жұртшылық Астана қаласындағы Бәй­теректі еске алады. Әрине, елімізде Бәй­теректен басқа керемет нысандар бар. Бірақ көп емес. Ал Ел Президентінің ту­ризм­­ді дамыту бағдарламаларында әлем жұрт­шы­лығын кескін-келбетімен тартатын,­ заман­ауи кешендердің алар орны ерекше. Сондықтан құрылыс нысандарының жобасын әзірлейтін, аудан, қалалардың бас жос­парын нақтылайтын сәулетші болғым келеді, – дейді Сұлушаш Дүйсенбекқызы.

Мектеп оқушысы бізбен әңгімесінде ата-анасының дәрігер немесе мұғалім бо­луға үгіттегенін жасырмады. Бірақ ол қоғам­ның даму бағытын ой елегінен өткізіп, таң­дауды өзіне қалдырыпты. Оған бала күнгі қызығушылық пен жүрек қалауы әсер еткен. Жас түлек отандық сәулет саласында өзіндік қолтаңбасын қалдыруды армандайды.

Аудан мектептерінің басым бөлігіне ха­бар­ласып, түлектер таңдауы туралы мәлі­мет­­терге қанықтық. Ұстаздардың айтуынша, оқушылардың арасында дәрігер, мұғалім, заңгер, тарихшы, құқық қорғаушы және журналист болуға ұмтылғандардың саны басым. Ал құрылысшы, механизатор, инженер мамандығын меңгеруге жастар әлі де болса жүрексінетін көрінеді. Бірақ ынталары бар. Осы ретте, ұстаздар қауымы мен үйдегі ата-ана бірлесіп жұмыс жасап, оқушының қоғамдағы сұранысы жоғары мамандықты таңдауына ықпал етуі қажет... Қалғаны уа­қыттың еншісіндегі іс.

Түйін

Екі бірдей жоғары оқу орнын бітірген досым бар. Бірақ, жұмыссыз. Кезінде ата-анасының ақшасына қоғамдағы «ең таң­даулы» деген заңгер мамандығы бойынша колледжді де, университетті де бітірген. Бірақ, қазіргі таңда оған сұраныс жоқтың қасы. Сұраныс әрине бар, бірақ талап екі есе қатаң. Әрі заңдар мен ережелер, қаулы-қарарлар жиі өзгереді. Сол досым кейде күріш даласында жемісті еңбек етіп, көлік мініп, үй салып, бала-шағасын оқытып жатқан азаматтарды көріп, «Неге ауылшаруашылық саласына қажетті мамандықты меңгермедім. Енді бәрі кеш» деп күйінеді. Себебі, ол өмірінің ең қымбат кезеңі – жастық шағында мамандық таңдаудан қателескен. Ендеше, құрметті жас түлек, мамандық таңдауға мән беріңіздер. Сіздерде уақыт бар. Бастысы, қоғамға қажетті мамандықты меңгеруге ұмтылыс жасау керек.

Ақтөре ИБРАГИМҰЛЫ

Фото: ашық дереккөзден