Бала тәрбиесіне кім жауапты?

Бала тәрбиесі, өтпелі кезеңдегі жасөспірімдердің қызығушылығы мен іс-әрекеті, оқушылар арасындағы әлеуметтік мәселелер өз өзектілігін ешқашан жоймайды. Бұл жылдың бір мезгілінде немесе белгілі бір кезеңдерде ғана айналысып, көңіл бөлетін шаруа емес. Бұл мәселемен күнделікті айналысып, көңіл бөлмесе, күтпеген оқыс оқиғалар орын алуы мүмкін. Оның үстіне халық даналығында «Бала – біздің болашағымыз»  деп бекер айтылмаған. Осы тақырыпты кеңінен тарқату үшін аудандық білім бөлімінің ұсынысына сәйкес аудандық газет редакциясында келелі кездесу ұйымдастырылды. Кездесуге ардагер-ұстаз, білім беру саласында ұзақ жылдар еңбек еткен Ұлмекен Жанәлиева, еңбек ардагері, №35 И.Тоқтыбаев атындағы мектеп-лицейінің әкелер кеңесінің төрағасы Мектепхан Елеусінов, Н.Ілиясов ауылындағы №132 Т.Айтбаев атындағы орта мектеп директорының тәрбие ісі жөніндегі орынбасары Кенжетай Темірнұров, Шіркейлі ауылындағы №129 Ә.Жәмішов атындағы мектеп-лицейінің педагог-психологы Қалдыгүл Сәрсеналиева, аудандық полиция бөлімініңарнайы шақырылды. Ардагерлер мен білім, құқық қорғау саласының өкілдері қатысқан басқосуды аудандық газеттің бас редакторы, депутат Ақтөре Ибрагимұлы жүргізді.

А.Ибрагимұлы: Құрметті ардагерлер, сала өкілдері, бүгін біз ортақ та­­қырыпта әңгіме өрбітіп, бала тәр­биесіне қатысты мәселелерді талқы­лауға жиналып отырмыз. Бұл басқосу аудандық білім бөлімінің ұсынысына сәй^­­кес ұйымдастырылуда.

Өздеріңіз білетіндей, соңғы апталарда облыс аумағында оқушылар арасында келеңсіз жағдайлар орын алуда. Мұндай теріс әрекеттерді бол­дырмау мен алдын алу үшін не іс­те­уіміз керек? Қайткен күнде балалар тәртіпті, тәрбиелі болады және олар­ды әлімжеттік жасау, өзгенің ар-­намысына тию, ауыр сөздер айту, қаті­гездікке бойалдыру секілді жаман әдеттерден сақтаймыз? Міне, осы сұрақтарға өздеріңізбен бірге жауап іздегенді жөн көрдік. Мен алғашқы сөз кезегін ардагер-ұстаз, білім беру саласында ұзақ жылдар жемісті еңбек еткен Ұл­мекен Жанәлиеваға ұсынғанды жөн көріп отырмын.

Ұ.Жанәлиева: Рақмет, мен бүгінгі бас­қосуымызды тарихи басқосу деп бағалар едім. Өйткені, бұған дейін дәл осындай форматта редакция қабырғасында келелі кеңес ұйымдас­тырылған жоқ. Бұл сіздердің аудандық білім бөлімімен әріптестік тығыз қарым-қатынаста екендіктеріңізді білдіреді. Сондықтан ең алдымен кездесуді ұйымдастырып, біз секілді сала өкіл­деріне мерзімді баспасөз арқылы пікір айтуға мүмкіндік бергені үшін алғысымды біл­ді­ремін.

Расында да бала тәрбиесінің мәні мен маңызы, өзектілігі артпаса, ешқашан төмен­де­ген емес. Қай қоғамда да балалардың тәр­биесіне жіті көңіл бөлінеді. Бұл – өте «өткір», өте «нәзік» мәселе. Сондықтан мұны біржақты қарастыруға болмайды. Ортақ тақырып деп айтатын болсақ, ортақ мәселе деп те айтуы­мыз керек. Өйткені, бала – ата-анаға перзент, ұстазға оқушы, ал мемлекетке – болашақ үшін қажетті құндылық. Мен неге құндылық деп айтып отырмын? Құндылық деген сөздің мағынасы мән берсек, ол құнды, бағалы де­генді білдіреді. Сол секілді әр баланың тағ­дыры, оның бүгіні мен болашағы мемлекет үшін басты құндылық, басты критерий болып сана­лады. Ал біз мемлекетіміздің болашағы үшін көзіміздің ағы мен қарасы, үмітіміз бен сеніміміздің арқауы болған бала тәрбиесіне асқан жауапкершілікпен қарауымыз керек. Оған бірінші кезекте ата-ана, сосын мектеп пен ұстаз, кейін мүдделі органдар мен мемлекет тікелей жауапты.

А.Ибрагимұлы:Дұрыс айтасыз, бала тәрбиесі – баршаға ортақ. Ме­нің­ше, осы ортақ мәселеге кей­бір ата-аналар жүрдім-бардым қарай­тын секілді. Соның салдарынан ба­ла бақылаусыз қалып, бассыз­дық­қа барады, түрлі оқыс оқиға­лар­ға ұрынады. Бұл жөнінде №35 И.Тоқты­баев атындағы мектеп-лицейінің әке­лер кеңесінің төрағасы Мектепхан Елеусіновтің пікірін білсек.

М.Елеусінов: Халқымызда «Баланың бас ұстазы – ата-ана» деген сөз бар. Бұдан асырып не айтуға болады? Әрине, баланың әрбір іс-әрекетіне ең алдымен ата-ана жауапты болуы керек. Өзіңіз айтқандай, сол жауапкершілікті тереңірек сезінбейтін ата-аналар көбейді. Олар жұмысты, материалдық қажеттілікті бірінші орынға қойып, балаларына көп көңіл бөлмейді. Біз №35 И.Тоқтыбаев атындағы мектеп-лицейі жанынан әкелер кеңесін құрдық. Кеңестің бас­ты мақсаты – ұстаздардың жұмысына жәр­­демдесу, бала тәрбиелеу ісіне атсалысу, отбасындағы әкелердің рөлін көтеру арқылы рухты, сауатты, саналы ұрпақ қалыптастыру. Енді бір мәселе айтайын, осы кеңеске мүше бол­мақ түгілі, жиналыстарымызға келуге қа­шатын, тіпті қажетсінбейтін әкелер бар. Олар­ға не айтуға болады? Бала – соныкі, оның жемісін де өзі көреді. Сондықтан мен әрбір әке өз баласына уақыт арнаса, көңіл бөлсе, оған үлгі-өнеге көрсетсе деп ойлаймын. Әкелер кеңесі – өте қажетті институт. «Бір әкенің берген тәрбиесін жүз мектеп те бере алмайды» деп бекер айтылмаған. Біздің нақты жоспарларымыз бар. Оның ішінде кездесулер, тақырыптық басқосулар, түрлі форматта жиындар өткізіп келеміз. Бұл іске мектеп әкімшілігі қолдау көрсетуде.

А.Ибрагимұлы: Ал ата-ананың жа­уап­кершілігін арттыру үшін не іс­теу керек? Бұл ретте мектептердегі пе­да­гог-психологтардың ұстанымы қан­дай? Сол туралы Шіркейлі ауы­лын­дағы №129 Ә.Жәмішов атында­ғы мектеп-лицейінің педагог-психологы Қалдыгүл Сәрсеналиева айтса.

Қ.Сәрсеналиева: Мен педагог-психолог ретінде бала тәрбиесіндегі барлық мәселе отбасына тікелей байланысты деп нық сеніммен айта аламын. Өйткені, кез келген бала өмірге келгенде бірінші мұғаліммен, қоршаған ортамен емес, әуелі ата-анамен табысады, соның қарауында болады. Сөздің шыны керек, баласы өмірге келгеннен кейін 2-3 жасынан бастап қолына телефон беріп қоятын ата-аналар көп. Баласымен сөйлеспейтіндер, оның қызығушылығына мән бермейтіндердің де саны артты. Бұл – өте қауіпті құбылыс. Тіпті, өте жұмысбасты ата-ана­лар кейде балаларының туған күнін де ұмытып кетіп жатады. Мұның бәрі көңіл бөл­меу­дің, баланы екінші орынға қою­дың салдары.

Менің қабылдауыма ата-аналар көп келеді. Олар «Балам ашушаң болып кетті. Мінезінде түсініксіз өзгерістер болуда. Соны маман ре­тінде қарап, кеңес беріңізші» дейді. Мен ата-ананы да, баланы да бірге отырғызып бірдей сұрақ қоямын. Ата-анасынан баласы туралы, баласынан ата-анасы туралы сұраймын. Мәсе­лен, баласының мектепте кіммен бір партада отыратынын, бүгін неше сабақ болғанын, арманы қандай екенін сұрасам, осы қарапайым сұрақтардың жауабын білмейтін ата-аналар кез­деседі. Балалары да ата-аналары туралы өте аз мәлімет біледі немесе жұмыс орнын айтумен ғана шектеледі. Бұл ата-ана мен бала арасындағы алшақтықтың ұлғайғанын білдіреді. Психолог ретінде әрбір ата-анаға ба­лаға өте көп көңіл бөлудің маңызды екенін айт­қым келеді.

А.Ибрагимұлы: Пікіріңіз орынды. Мектеп пен ата-ана арасындағы байланыстарды нығайтудың да маңызы зор деп ойлаймын. Біздің бүгінгі кез­десуімізге Нағи Ілиясов ауылындағы №132 Т.Айтбаев атындағы орта мек­теп директорының тәрбие ісі жөнін­дегі орынбасары Кенжетай Темір­нұ­ров арнайы қатысып отыр. Мектеп, оқушы, ата-ана үштігі туралы сөз кезегін ұсынсақ.

К.Темірнұров: Балаларымызға «Ұстаз – екінші анаң» деп ақыл айтатынымыз рас. Алайда бала үшін ата-ана – бірінші ұстаз екенін ес­тен шығарып алмауымыз керек. Әрине, жас өренді білімді, тәрбиелі етіп қалыптастыру барысында жауапкершілік жүгі ұстаздарға артылатыны түсінікті. Осы тұста ешбір мұғалім алдындағы балаға теріс әрекет үйретпейтінін, жаман әдетті жанына серік ет демейтінін қаперде ұстау керек. Сапалы білім, саналы тәр­­бие беру білім беру ұйымдарының негізгі міндеті болғандықтан оны үнемі өз деңгейінде жүргізу, жетілдіру ұстаздардан ұдайы талап етіледі, жауапкершілігі сұралады. Дегенмен, жұмыла көтерген жүк жеңіл. Арамыздағы бір жеткіншек бұралаң жолға түсіп, сағы сынса оған бәріміз бірдей өзімізді айыпты сезінуіміз керек. Бірақ мектеп, ата-ана, ұстаз, жалпы қоғам болып осы бағытта жауапты жұмыс істе­сек, қолға алған ісіміз нәтиже берері сөзсіз.

А.Ибрагимұлы: Біз зайырлы демо­к­­ра­тиялы елміз. Бізде заң бар. Мен осы келелі кездесуде аудандық по­ли­­ция бөлімінің жергілікті полиция қызметінің бастығы Абай Мұста­фа­ев­қа «Балалардың түнгі мезгілде ата-ана­ларының бақыла­уын­сыз жү­руі қан­шалықты заңды?» деген сұрақ қой­ғым келеді. Жауапкер­шіліктері нақ­тыланған ба? Балалар­дың бей­мез­­гіл уақытта жүруі анықталса, олар­ға қандай шара көріледі?

А.Мұстафаев: Әрине, нақтыланған. Егер, оқушы бала ата-анасының немесе заңды өкіл­дерінің ертіп жүруінсіз беймезгіл уақытта кө­шеде жүрсе, онда ол аудандық полиция бө­ліміне жеткізіліп, түсінік алынады, есепке қо­йылады. Баланың заңды өкілдеріне ата-ана, бала асырап алушылар, қорғаншы, қам­қоршы, патронат тәрбиелеушілер жатады. Балаға ойын-сауық мекемелері мен үйден тыс жерлерге баруға баланың заңды өкілдерінің ертіп жүруінсіз түнгі уақытта (сағат 22-ден таңғы 6-ға дейін) тыйым салынады. Ойын-сауық мекемелеріне түнгі клубтар, кафе-барлар, мей­рамханалар, интернет кафелер, компьютер орталықтары, бильярд бөлмелері, боулинг клубтары мен кинотеатрлар, театр­ және ойын-сауық нысандары жатады. Бей­мезгіл уа­қыт­та балалар көшеге шықса, полиция оның себебін анықтау мен заңды өкілдерін табу үшін кәмелетке толмаған жасөспірімді полиция бөліміне жеткізуді қамтамасыз етуге міндетті. Ата-аналарға, заңды өкілдерге кә­ме­летке тол­маған балалардың заңды өкіл­дерінсіз түнде ойын-сауық мекемелерінде немесе үйден тыс жерлерде жүргені үшін айып­пұлдар көзделген. Атап айтқанда, кешкі 22.00-ден таңғы 6.00-ге дейін ойын-сауық мекемелерінде жүрген баланың ата-анасына 3 АЕК мөлшерінде (10350 теңге) айыппұл салынады. Түнгі 23.00-ден таңғы 6.00-ге дейін үйден тыс жерде жүрсе ескерту беріледі және егер ұқсас дерек қайталанса, 7 АЕК көлемінде айыппұл (24150 теңге) қарастырылған. Тек заңды өкілдер ғана баланы аудандық полиция бөлімінен алуға құ­қылы. Егер ата-аналары уақытша ауылда болмаса, онда туыстары немесе өкілдері тиісті құжатты немесе нотариалды куәландырылған сенімхатты ұсынуы керек.

Ұ.Жанәлиева: Басты ұстаным балалардың ең алдымен өз халқын, өз Отанын сүюден бас­талуын бойларына сіңіре білу керек. Балалар – біздің болашағымыз. Ертеңіміз, болашағымыз өсіп, жетілуде. Сондықтан ұстаз да, ата-ана да бала жанын түсіне білу керек. Балаға сеніп, дос болу керек, жиі сырласу қажет.

М.Елеусінов: Тәрбиенің негізі әкенің қаны­мен, ананың әлдиімен бойға сіңеді. Соңғы жылдары отбасында ғана емес, қоғамда әкелердің, ер азаматтардың рөлі төмендегендей. Оған кейде заманды кінәлап жатамыз. Меніңше, заманды кінәлаудың қажеті жоқ. Әркім өзінің іс-әрекетіне, ой-пікіріне жауап бере алуы тиіс.

Қ.Сәрсеналиева: Ата-аналар психолог­тың көмегіне жүгінуден ұялмауы қажет. Бұл өркениетті елдерде қалыптасқан жұмыс. Қай­та психологпен кеңесіп, өтпелі кезеңдегі бала­лардың іс-әрекетін зерделеген дұрыс. Бұл рет­те әр мектептегі әріптесім ата-аналарға кө­мек­­теседі деп сенемін. Баланы жас, әлі еш­нәрсе білмейді, өсе келе бәрін түсінеді деп ойлау – үлкен қателік.

К.Темірнұров: Мен де әріптесімнің сөзін қуат­таймын. Ата-ана мектеппен тығыз қарым-қатынаста болса біздің жұмысымыз жемісті, нәтижелі болады. «Баланы жастан» деген халық даналығын ұмытуға ешкімнің хақысы жоқ. Бала тәрбиесі ата-ана үшін әр сағат, әр күн сайын үздіксіз жүргізілетін аса жауапты, күрделі процесс.

А.Мұстафаев: Тәрбиенің түп негізі – отбасынан басталады, оны қоғамдық қатынастардың қандай саласы болса да алмастыра алмайды. Отбасындағы тәртіп, талап баланың жақсы азамат болып қалыптасуына тікелей әсер етеді. Заңға сүйеніп, жауапкершілікке тартуға болады. Бірақ таяқтың екі ұшы бар. Ең бас­ты мақсат – құқықбұзушылықты болдырмау. Себебі, бүгінгі құқықбұзушылық – ертеңгі ауыр қылмыс. Ал қылмыстың өтеуі – жаза.

Түйін. ҚР Ата Заңының 27-бабының екінші тармағында «Балаларына қам­қорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың етене құқығы әрі міндеті» делінсе, келесі тармақта «Кәмелетке тол­ған еңбекке қабілетті балалар еңбекке жарамсыз ата-анасына қамқорлық жа­сауға міндетті» деп жазылған. Бұдан біз ата-ананың бала алдында, баланың ата-ана алдында жауапкершілігі заңмен реттелгенін ұғамыз. Ал қазақ қоғамында заңнан да жоғары құндылықтар бар екені тағы аян. Оны ата-бабаларымыз «ұят болады, обал болады, сауап болады» деген үш-ақ ауыз сөзге топтастырған. Сон­дықтан ұятты болмау үшін тәртіпке ба­ғынып, балаға қатысты тәлім-тәрбиеге әрқайсымыз аса мән беруіміз қажет. Ендеше, сөз қорытындысында, бала тәр­биесіне баршамыз жауаптымыз деп ой түйіндегіміз келеді.

Ақтөре ИБРАГИМҰЛЫ