Ел қадірлеген ардақты азамат

Сырдария ауданы Ақ­­­­­­жа­р­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ма ауылы тұсындағы «Ба­­­тыс Қытай – Батыс Еуропа» жо­лының жиегінде «Құмақ­бай» деген саялы орын бар. Бала кезімізде біз бұл бауға қызықпай өтпеуші едік. Ел тұрақтанбай көшіп, қонып жүргенде бау жасау, бұл ел көрген, жер көрген, мәдениетті, қасиетті, текті адамның ісі екені кімге де болса түсінікті еді.

Құмақбай егін салған, бау-бақша өсірген бағбан, сауда-саттық жасап, ауылдағы ағайын­дарын асыраған қайратты, сауатты, ақындық, әншілік бойына дарыған сері жігіт болған. Әйелі Зылиха сөзге шешен, ақын, бипатыма беделді болған көрінеді. Міне, Әділ – осы Құмақбайдың бабаларынан тараған ұрпақ.

Бүгін біздің мақаламызға арқау болған Әділ 1957 жылы Ташкент ауыл шаруашылығы инс­титутын бітіріп, еңбек жолын Тереңөзек ау­дандық ауыл шаруашылығы басқармасында бас агрономдықтан бастап, Тереңөзек күріш кең­шарында бас агроном қызметін атқарған.

1963 жылы кеңшар директоры Қозтай Абуов­ облыстық ауыл шаруашылығы басқар­ма­сының бастығы қызметіне ауысып, кең­шар директорлығына Әділ Атақайұлы тағайын­далады.

Осыдан екі жыл бұрын аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы, «Социалистік Еңбек Ері» Нұрқасым Бердіқұлов келешек күріш шаруашылығын дамыту бағытында жо­ғарғы орындарға бірнеше рет ұсыныс жасап, осы кеңшарды жаңадан ашқан болатын. Шаруашылықтың атын «Тереңөзек Күріш кеңшары» деп директорлыққа аудандық ауыл­шарушылығы инспекциясының бастығы, ға­лым-агроном Абуов Қозтайды тағайындаған.Алғашқы жылы кеңшар күріш көлемін 400 гектардан 1200 гектарға, яғни үш есеге өсірді.

1961 жылы аудандық XX тамыз партия конфе­ренциясында кеңшар директоры Қозтай Абуов, кеңшар партия ұйымының хатшысы Смағұл Маханбетов конференция трибу­насынан сөз сөйлеп, мемлекетке кеңшар 18 мың центнер күріш тапсыратындығы жайлы міндеттеме қабылдаған болатын. Бұл сол кездегі мақтауға да, мақтануға да тұратын облыс шарушылықтарының қолы жетпеген көр­сеткіш еді. Міндет белгілі, мақсат жоғары. Қа­лай бол­ғанда да кеңшар атына лайықты кү­ріштің даңқын шығару керек.

1963 жылы облыста күріш өндіру бағы­тында өте күрделі жұмыстар басталды. Арнайы «Главриссавхозстрой» мекемесі ашылып,­ күріш өндірудің барлық мәселесі шешілді. 1964 жылы Ы.Жақаевтың «Жас ұрпаққа сәлем хаты» жолданды, облыста «Жақаевшылар қоз­ғалысы» басталды. Сол жылы жас күріш­ші­лердің І облыстық слеті шақырылып, космонавт Г.С.Титов қатысты. Жылма-жыл озат күрішшілерге Ы.Жақаев атындағы арнайы жүлде «Еңбек аттестаты» тапсырылды. Қажырлы еңбектің арқасында облыста 100 центнерден жоғары өнім алатын диқандар көбейді. Өткен ғасырдың 80-жылдары күріш көлемі 100 мың гектарға жетті. Бұл республикада өндірілетін күріштің 80 пайызын, одақ бойынша 20-29 пайы­зын құрады.

Міне, Әділ ағамыздың 1963 жылдан бастап 13 жыл кеңшар директорлық қызметі осындай кезеңмен тура келді. Жыл сайын күріш өндіруде облыста алдыңғы орында болып, зор абыройға ие болды.

Әділдің директор болардан бұрын осы кеңшарда бас агроном болып жұмыс атқаруы елмен, халықпен, жермен, сумен аралас жұмыс істеп, шаруашылықтың бүк-шігін бұрын­нан бі­летіндігі жұмысты бірден игеріп кетуге ықпал жасады.

Бірінші күннен бастап егістік жер ауыспалы танапқа көшіріліп, әрбір гектар жер тиімді пайдаланылды. Кеңшарда арнайы мелиоративтік «ММО» отряды құрылып, жылма-жыл 1000-1200 гектар жер қайта тегістеліп, су жолдары, тоспалары ағымдағы жөндеуден өткізіліп отырды. Осындай жұмыстың нәтижесінде шаруа­­шылықта бірде-бір гектар жер сорланып, тұз­данып батпақтанбай, пайдаға жарамсыз болып қалған жоқ. Ауыспалы жүйемен жоңышқа егу ар­­қылы жердің құнары жылдан-жылға арттырылды.

Шаруашылыққа жас мамандар кеңінен тар­­­­тылып, оларға жан-жақты қолдау жасалды. Комсомол жастар звеносы, бригадалары ұйым­­­дастырылды, түрлі мамандықтан шаруа­шы­лыққа өз еркімен үндеу көтеріп келушілер са­ны артты.

Білікті басшының іскерлігінің арқасында 1962 жылы мемлекетке 18 мың ценнер күріш тапсырған шарушылық 1 млн пұт астық тапсырып, республикаға миллион пұт күріш тап­сырған алғашқы миллионер кеңшар атанды. Осыдан соң жыл сайын мемлекетке миллион пұттан астам күріш тапсыру кеңшардың тұрақты дағдысына айналды. Кеңшар күріш фабрикасы атанды. Шарушылық әр жылда 3500-4000 гектар күріш егіп, гектарынан 50 центнердің үстіне өнім алуға қол жеткізді.

Кеңшар мал шаруашылығы саласында да ай­тарлықтай табыстарға қол жеткізді. Мал басы мүйізді ірі қарадан 3500-4000 басқа, жылқы саны 1000 басқа дейін жеткізіліп, мемлекетке ет, сүт тапсыру жоспары артығымен орындалып, мал басы 97 пайызға аман сақталды.

Әділ Атақаев басқарған 13 жыл ішінде кең­шар экономикасы мен мәдениеті өркендеп, ең­беккерлердің тұрмысы жақсарған үлгілі елге, орталығы қала типтегі сәулеттелген шағын қа­лаға айналды.

Кеңшарда кадр тәрбиелеуге жол ашылды. Кеңшарда қызмет жасаған Қозтай Абуов об­лыстық ауыл шаруашылығы басқармасының бастығы, Смағұл Маханбетов аудандық газеттің редакторы, Сәмит Далдабаев аудан басшысы, Өзбекбай Досмағанбетов, Зәкімен Өткелбаев, Бақыт Мыханов, Смат Сейтасанов, Алдаберген Құлбаев, Өмірзақ Сәдуов, Пернебек Алиакбаровтар шаруашылық басшылығына, Демесін Искаков аудандық партия комитетіне, Бақыт Сәрсенов, Мұхаш Жақсылықов, Төлеп Мыханов, Наушабай Өмірбаев, Нағметжан Мұстафаев, Иса Оразбаев және де басқа көптеген азаматтар түрлі салаға басшылық қызметке ауыс­ты. Өз еркімен шаруашылыққа күріш егуге келген көптеген азаматтар еңбектен бақытын тапты. Күлаш Әсимова, Райкүл Жалғаспаева ҚР-ның депутаты болып сайланса, Абылай Сейтенов бүкілодақтық комсомол ұйымының съезі делегаты, бүкілодақтық комсомол сыйлығының лауреті болды. Тек қана осы шаруашылықтан 9 кеңшар директоры шықты. Осылайша, шаруа­шылық кадрлардың тәрбие орталығына айналды. Күріш өндіруде кеңшар «Күріш фабрикасы» атанса, енді «Кадрлар фабрикасы» атанды.

Әдекеңнің 30 жасында облыста күріш шар­уашылығын басқаруға келіп, жетістіктерге қол жеткізуі елдің ауызбіршілігінің арқасы деп есептеймін. Шаруашылықта бөлімше бас­шылары Зинабдин Лекеров, Гихва Цой, Ақынбабай Токберішов, ферма меңгерушісі Каматтар Садықов сенімді көмекшілер болды.

Әділ Атақайұлының осы кеңшарда бас аяғы 15 жылда жасаған жұмыстары, яғни типтік жобада салынған үйлер, өндіріс ғи­мараттары, мәдениет үйі, мектеп, балабақ­ша, емдеу орны, байланыс мекемесі, жер тегістеу, су кұрылыстарын салу, орталықты көркейту, көгалдандыру, абаттандырудағы атқарған жұ­мыстар мен мұндалап сайрап тұр.

Осындай ауылда 15 жыл абыройлы жұ­мыс істеу, ізінен бір ауыз сөз ермей, арыз, шағымсыз абыройлы жұмыс атқару екінің бірінің қолынан келе бермесі анық. Бұл – тек Әділдің адал, таза, әділетті басқаруының нәтижесі. Іскерліктің, біліктіліктің, ізденім­паздықтың, ерінбей, жалықпай күні-түні ең­бек етуінің нәтижесі.

Ата-ана балаға белгілі бір мақсатпен ат қояды ғой. Ол «әділетті болсын» деген. Әділ солай ата-ана үмітін ақтаған әділеттіліктен бақыт тапқан азамат болды.

Аудандық партия комитетінің сол кездегі бірінші хатшысы, білікті, іскер басшысы Конысбек Қазантаев Әділдің бар жақсы жақтарын бір ауыз сөзбен жеткізгені әлі есімде.

1968 жыл. Мен аудандық партия коми­тетінде нұсқаушы болып қызмет атқаратын едім. Білімім орта, төрт жыл бойы нұсқау­шылық қызметті атқарып келемін. Ал ауданда көптеген азаматтар жоғарғы білімді, партия мек­тебін бітіргендер де бар. Олар мен отырған қызметке жете алмай жүр. Әрі ойланып, бері ойланып қалай болғанда да жоғары білім алуым керек. Ата-анамның денсаулығына байланысты оқи алмай жүрдім. Барлық жағдайды ескере келе не болса да жоғарғы партия мек­тебіне оқымақ болып, аудандық партия комитетінің бюросына өтініш жаздым. Менің өтінішім бюрода қаралып, бірінші хатшы Қонекең: «Жақай мынауың не? Осы қызмет тақияңа тар болып тұр ма? Егер де кеңшарға партком хатшылығына барғың келсе, осы бюрода қалаған кеңшарыңа жіберемін. Ал оқуға барғың келсе, онда төрт жыл оқып келіп осы қызметке жете алмауың мүмкін. Неге сырттай оқымайсың, бес жылда бітірмесең, он жылда бітірерсің. Бізге мына Әділ Атақаев сияқты білікті, іскер маман керек» деген болатын. Осы сөз менің бағыт, бағдарымды өзгертті. Мен ауыл­шаруашылық институттың агроном мамандығын бес жылда сырттай оқып тамам­дадым. Бар мақсатым Әділдің жолын қуу, абыройына жету болды. Мақсатым орындалды. Екі кеңшарды 11 жыл басқардым. Тәуелсіз Қазақстанның ең алғашқы аудан әкі­міне дейін қызмет жасадым.

Әділдің осыншалықты еңбегі бағаланбай қалған жоқ. Бағаланды. Екі рет «Еңбек Қызыл Ту» орденімен, бүкілодақтық ауылшаруа­шы­лық көрмесінің бірнеше алтын, күміс медальдарымен, 4 дүркін мерекелік медальдармен, бірнеше Үкімет наградаларымен марапат­талды. Омырауы орден-медальға, үстелі мақ­­тау, марапаттау қағаздарына толды. Қыз­­мет істеген жылдарында үнемі ауылдық, ау­дан­дық, облыстық кеңестердің депутаты, аудандық, облыстық партия комитетінің пле­нум мүшелігіне сайланды. Қазақстан ком­пар­тиясының XIII съездіне делегат болып қатыс­ты.

Кеңшар жарыстардың жеңімпазы атанып республиканың «Алтын кітабына» жазылды. Екі мәрте республиканың ескерткіш Қызыл туына ие болды. Республика Ком­партиясының бірінші хатшысы Д.Қонаев үш рет шаруашылықта болып атқарылған жұ­мыстарға ризашылығын білдірді. 1967 жылы республикалық ауылшаруашылық кеңе­сінде «Тереңөзек күріш кеңшары» Д.А.Қонаев­тың баяндамасында «Республика көлеміндегі ең үлгілі шаруашылық» деп аталды.

Бақ та, бақыт та кез келген адамға қона бермейді. Біздің Әдекең осындай бақ қонып, бата дарыған, ел қалаған азамат болды. Бақ­ты да, бапты да ұстай білді. Аспады, тас­пады, саспады зор адамгершілік парызын өтеді. Ке­йінгі ұрпаққа үлгі болды.

Әдекең жұбайы Күлән Мақанбетқызымен бақытты өмір сүрді. «Екі жаман немесе бір жа­манмен бір жақсы қосыла береді. Ал екі жақсыны Құдай қосады» деген. Бұл екеуі осы құдай қосқан қосақ болды. Екі ұл, төрт қыз өсіріп, ұлын ұяға, қызын қияға қондырды. Барлық баласы жоғары білім алып, олардан 19 немере, 14 шөбере өсіп, өркен жаюда.

Күлән ақылды, парасатты Бибі-Патыма бол­ды. Бүкіл өмір жолында дәрігер болып қаншама адамның өмірін сақтап қалды. Әдекеңнің қорғанышы, сүйеуіші, демеу­шісі бола білді. Отбасы, ағайын-туыс, құда-жек­жат­­пен шаруашылықтың жұмысшы, қыз­меткерлерімен тіл табысып бірліктің, ауыз­біршіліктің, сыйластықтың ұйытқысы болды. Әдекеңнің отбасы, ағайын туысқа алаңдамай тек өз міндетін атқаруына толық жағдай жасап отырды.

Әдекең 1994 жылы республикалық дәре­жедегі дербес зейнеткерлікке шықты. Зейнеткер болса да ауданның экономикалық, әлеуметтік дамуына белсене араласып, жас­тар тәрбиесіне зор мән берді. Бес уақыт намаз оқып, оразасын ұстады. 1991-1993 жыл­дары Ислам медресесін сырттай оқып, үздік бітірді. Ауданда имам болып өзгелерді де адалдыққа, тазалыққа, имандылыққа тәрбиеледі.

Қазақта «Сегіз қырлы, бір сырлы азамат» деген мақал бар. Ал Әдекең осындай жақсы қасиеттерімен, ісімен қырық қырлы азамат болды десек, артық айтқандық болмас.

Мен жақсы білетін, құрметтейтін, қадір­лейтін, халыққа, елге сыйлы осындай азаматты қалай мақтасақ та жарасады. Олардың өмірі кейінгі ұрпаққа өнеге. Аудан орталығынан көше атын беріп, тәрбие, оқу орындарда ме­рейлерін арттыра беру, жақсы қасиеттерін жас­тарға жеткізу жұмыстарын жан-жақты ұйым­­дастырған дұрыс деп есептеймін.

Жақай БОДЫҚБАЕВ,
Сырдария, Қармақшы
аудандарының Құрметті азаматы,
Қызылорда облысының
құрметті ардагері