Баланың бас ұстазы – ата-ана

Ұрпағына бар асыл қасиетті сіңіріп өсіруді армандамайтын адам жоқ. Ең алғашқы тәрбие баланың өмір сүріп отырған ортасы – отбасында басталады, әрі қарай балабақшада, мектепте, қоғамда қалып­тасады. Бұл – өмір заңдылығы. Негізі баланың бас ұстазы – ата-ана деген тәмсіл бұрыннан бар. қазіргі ата-аналар өз мін­­­­детіне қаншалықты мән беріп жүр? Бала тәрбиесін­де қателіктерге бой бер­мес үшін осы мәселені зерттеп көрелік.

Сөз жоқ, бұрынғының тәрбиесімен қазіргі заманды салыстыруға келмейді. Ата-ананың орнын әлеуметтік желі, яғни ғаламтор нық басқанын мойындауымыз керек. Осы орын алмасушылықтың кері әсері болса керек, балалардың мінез-құлығы өзгеріп, енжарлық пен немқұрайлық санасын басып барады.

БАЛАНЫҢ ҚҰЛАҒЫНА АНАНЫҢ ДАУЫСЫ СІҢУІ КЕРЕК

Шын мәнінде бала тәрбиесі қателікті кешірмейді. Жауапкершілікті сезіну – үл­­кен­дердің міндеті. Бала өсіп келе жат­қан жас шыбық. Оны қалай исең, солай өседі, бұғанасы қатқанша ақ пен қараны ажы­ратуға көмектесу керек. Бұл жайында психолог Мейірбек Маханбетжанов былай дейді:

– Кез келген ата-анамен әңгіме құр­саңыз, бесіктен белі шықпаған баланы жұбату үшін қолына ұялы телефон бе­реміз дейді. Сондағы әуенді тыңдап, тынышталатын баланың бойына қандай қасиет сіңіріп жатқанын ойламайды. Ал осы өзге тілді әуеннен гөрі анасы бесік жырын айтып, баланы жұбатса, одан ұтыл­масымыз анық. Бұл көп ретте ата-ана мән бере бермейтін үлкен қателік.

Сонымен қатар әрбір ата-ана бала­ның көңіл күйін де ескеруі керек. Бала ашуланып, дел-сал күйге түскенде ең алдымен көмекке келетін де оның ата-анасы. Жақсы тіл табысу, түсіністік таныту маңызды. Дауыс көтерудің ешқандай пайдасы болмайтынын біліңіз. Керісінше жағдайды ушықтырып алуыңыз мүмкін. Сондықтан байсалдылық танытсаңыз, балаңыз өзін қорғайтын адамның бар екеніне көзі жетіп, жағымсыз эмоциядан тезірек шығады. Бастысы балаға жақ­сы дос болсаңыз, сіздің жақсы қа­сие­тіңізді көзімен көріп, өз бойына сіңі­руге дағдыланады. Сонымен қатар телефонды шексіз қолданатын балалар­да қорқыныш, үрей пайда болуына байланысты невропатолог маманы бақы­лауға алады. Айта кететін жағдай, телефоннан көретін ойындары тікелей бала­лардың жүйке жүйесіне, психикасына әсер ететінін ескеруіміз керек.

Психологтың айтуынша, балаңызбен неғұрлым жақын болсаңыз, сіздің айт­қан сөздеріңізді сын ретінде емес, кеңес ретінде қабылдайтын болады. Ал телефонға тәу­ел­діліктің соңы жақсы­лық­қа әкел­мейтіні мамандар тарапынан дәлел­ден­ген. Яғни уақытты оздырмай телефонды қолдануға шек­теулі уақыт беру – телефон тәуел­ділігін алдын алады. Балаңыз көп уақытын телефонмен емес, сізбен өткі­зуді қалайтындай жағдайға жетуі тәр­биенің жақсы жолға қойылғанының бе­лгісі.

ҚАТАЛДЫҚ – ТӘРБИЕ ҚҰРАЛЫ ЕМЕС

Бұрынғының үлкендері баланы «шы­бықпен» өсіріп, тәрбиелеген деп айтамыз. Біз де сол ұрпақтың өкіліміз. «Тәк-­­тәкті», «Ымды» түсініп өстік. Ба­­ла­лықтың қызығына тоймай, бір-бі­рі­­мізді қуалап ойнаған кездеріміз де күні кешегідей есімізде. Сонда да ата-ана­мыз кейде қаталдық танытып, шы­бық­пен тартып жіберсе, көп уақытқа дейін сабақ болатын. Айналып келгенде мұн­дай тәрбиені қазіргі жастар арасында күш қолдану деп айыптайтындар бар. Дегенмен мұндай әрекетті қаталдық деп қабылдаған жөн.

– Қаталдықты ұрып соғумен шатас­тыруға болмайды. Күш қолданып, ба­ла­ға дұрыс тәрбие бере алмайсыз. Қайта бала жүрегінде жек көрушілік, кек­шілдік қалыптасады. Ата-анасы теріс әре­кетке түсіп, үнемі ұруды жаза ретінде қолдана берсе, бала қорқақ, жасқаншақ, жігерсіз болып өседі. Сондай-ақ өзі де ашушаң әрі жауап қайтарып, агрессияға беріл­гіш болады. «Өзім білем баламды қа­лай тәрбиелейтінімді, ұрам ба, соғам ба» дейтіндерге заң да қатаң. Ата-ана міндетін дұрыс атқармаса, мемлекет ара­ласуға мәжбүр болады. Тіпті ата-ана құқығынан айыруға дейін жетсе, мұнан арғы тәрбиені мемлекеттік мекеме бере­тін болады. Балаға тек қана жақсы тәр­бие беру керек. Айту керек, ауданда кәмелетке тол­­мағандар арасында 8 жасөспірім, 5 қолайсыз отбасы есепке алынған. Олар­­дың дені бұзақылық, ұрлық жаса­ға­ны үшін есепке қойылды. Ата-ана жауапкершілігіндегі баланың мезгілсіз уақытта қайда жүргенінен бей­хабар болғандықтан бала ойына келген­ді іс­тейді. Қалталарында ақша болғанын қалап, оны табудың жолы ұрлық жасау деп біледі. Ал ұрлық түбі – қорлық екенін, мұның арты қандай болатынын түсіне бермейді. Сондықтан тәрбиеге келгенде осал болмаған абзал, – дейді ювеналды полиция тобының кә­мелетке толмағандар істері жөніндегі учаскелік полиция инс­пекторы Айгүл Нұрым­бе­то­ва.

БАЛАМЕН САНАСУ – ЕРКЕЛІКТІҢ БЕЛГІСІ ЕМЕС

Үйдегі қазыналы қарттарымыз әдет­те «мына баланы тым еркелетіп жібер­діңдер, ертең өздеріңе қиын бола­ды» деп айтып жатады. Бала сіздікі бол­ған­дықтан мұндай сөздерге аса мән бермесеңіз де астарына бір үңіліп көріңіз. Әрине, бала қалауын орындау – ата-анаға байланысты. Табысыңыз бен мүмкіндігіңіз жетсе, баланың арманын орындағанға не жетсін?! Бірақ мате­риалдық жағдайыңыздың үнемі жақсы бола беретініне сіз де кепіл бере алмайсыз. Баламен қатар оның да қалауы өсе береді. Ұсақ-түйек деп көрген затыңыз бірте-бірте қымбат заттармен алмасады. Сол кезде сіздің мұршаңыз келмесе, үнемі айтқаны болып келген бала не күйге түсетінін ойлаңыз. «Енді мені жақсы көрмейдіден» бастап, жағымсыз эмоцияға берілетін баланың психикасы бұзылады. Міне, сондықтан баланы еркелету деген түсініктің салдары сізді қиындыққа тірейді.

– Көпбалалы анамын. Әр бала дү­ние­ге келген сайын ата-ана ретінде жа­уап­кершілігіміз де күшейе түсті. Бар­лық бала біз үшін бірдей. Әрине, үлкендер кішілерге қамқор болуы тиіс. Бірақ үл­кенімізге немесе кенжемізге ерекше көзқарас қалыптастыру деген жоқ. Барлық бала бірдей. Бір-бірінен бөліп қа­рамаймыз. Барлығын бірдей мейірімге, сүйіспеншілікке бө­лейміз. Өзімізді де ата-анамыз солай тәрбиеледі. «Сен үл­кенсің сенде бәрі болу керек» немесе «кенже баламыз қартайғанда бізді асырайды» деп ерекше ықылас танытқан жоқ. Бұл дұрыс деп ойлаймын, – дейді Тереңөзек кентінің тұрғыны Айнұр На­ғы­ма­нова.

АТА-ӘЖЕ МЕКТЕБІ МЕН ТӘРБИЕСІ

Ұлтымызға тән ерекшелік тұңғыш ба­ланы ата-әжесі тәрбиелейді. Бірақ тәр­бие мен ұл-қызды табыстау екі бөлек нәрсе деп ұғынған жөн. Жалпы ата-әже тәрбиесі ата-анаға көмек қана болады. Қанша жерден ата-әже немересін мә­пелесе де, ата-анасының мейіріміне жетпейді.

Біздің қатарымыздың арасында ата-әжесін әке-шеше деп атағандар көп болды. Туған ата-анасын атымен атап, оларға деген жат қылық көрсету сырт көзге ерсі көрінетін. Ақырында аяулы ата-әжесі дүниеден өткенде далада қалғандай күй кешіп, біразға дейін отбасында бөтен адамдай сезініп, психоло­гиялық соққы алғандарын айтатын.

– Немеренің үлкені болғандықтан ­ата-әжемнің тәрбиесінде болдым. Әжем­нің айтуынша, мені кішкентайым­нан бас­тап өзі бағыпты. Енді есейген­де ата-әжем жанымда жоқ. Қатты қинал­дым. Бар жағдайымды жасап, тәрбие бер­ген ата-әжемді қимаймын. Дегенмен адам мәңгі өмір сүрмейді. Бауырла­рым­мен табысу да қиынға соқты. Ата-анамның тілін алу мен үшін өзімді кем­сіткенмей бірдей әсерде болдым. Сө­зімді сөйлейтін ата-әжем жоқ. Осынша жасқа келгенде ұққаным ата-әженің қолына баланы беру мен тәрбиесін алу екі бөлек нәрсе екен. Өмір көрсеткендей әр бала өз отбасында, өз ата-анасында болу керек. Әрине, ата-әженің көмегі де­ген болады. Бірақ мүлдем баланы табыстау үлкен қателік, – дейді Дархан есімді азамат.

Қазіргі отбасыларда арагідік болмаса, мұндай жағдай кездесе бермейді. Қазіргі жастар балажан. Бір жағынан бұл да дұрыс. «Өз балаңды өскенше, не­мереңді өлгенше» деген мәтел ескі­лікке кеткен дегеннің ауылы осы болар.

ҮЛГІ БОЛЫҢЫЗ

Ата-ана өз баласы үшін нағыз үлгі болса, берген тәрбиең де текке кетпейді. Бала көргенін істейді деп жатамыз. Бұл сөздің астарында шындық жатыр. Әке қанша жерден дұрыс тәрбиелеп жатырмын деп өзі баланың көзінше шылым тартып, бей-әдеп сөз сөйлеп, өтірік айтса, бала да айна қатесіз солай жасайды. Оның психологиясында «әкем де солай жасады, маған неге болмасқа» деген саналы ой тұрады. Яғни бала көргенін іс­тейді. Сол себепті дұрыс жол ол – өз ісіңе мұқият болып, теріс әрекет жасамау. Бала өз ата-анасын үлгі тұтып, же­тіс­тікке жетудің жолын үлкендерден алу керек. Ал күн сайын балаңыздың немен ай­налысқаны туралы ашық әңгіме құру, жиі сөйлесу бала үшін маңызды. Әрбір жетістігін мадақтап, бірге қуану бала үшін отбасы ең бақытты мекен екенін се­зіндірсе керек.

Шындық пен өтірікті, жақсы мен жаманды ажыратып балаға ұғындыру – ата-анаға қасиетті парыз. Ертеңгі күні өкініш өзегіңізді өртемесін десеңіз, бүгіннен бас­­тап тәрбиеге аса мән беріңіз. Бұл сіздің тарапыңыздан ел болашағына қос­­қан үлесіңіз екенін ұмытпаңыз.

Бибісара ЖАНӘЛІ