Қоғамдық кеңестің құзіреті немесе «белсенділердің» белсенділігі неге байқалмайды?

Халық пен билік арасына дәнекер болатын Қоғамдық кеңестерді құру Сырдария ауданынан басталғаны белгілі. Бұл республика бойынша тұңғыш рет 2013 жылы жүзеге асқан жүйелі жұмыс еді. Аз уақыттың ішін­де өз тиім­ділігін дәлелдеген Қоғам­дық ке­ңес жұмысы «Ұлт жоспары. 100 нақты қа­дамда» да нақты көрініс тапты. Кейін об­лыс­тық, рес­­­публикалық атқарушы органдар жанынан Қоғамдық кеңестер құрылып, ашықтық, жариялылық қағидаты негізінде жұмыс істей бас­тады.

Елімізде 2015 жылғы 2 қарашада «Қо­ғамдық кеңестер туралы» Заң қа­­был­данды. Заңға сәйкес минис­тр­ліктер, Қазақстан Республика­сының Пре­зи­дентіне тікелей ба­ғынатын және есеп беретін органдар, жергілікті мем­ле­кет­­тік басқару органдары, квази­мем­лекеттік сектор субъектілері құ­ра­тын кон­суль­тативтік-кеңесші, бай­­­­­қау­шы органдар Қоғамдық кеңес­тер болып табылады. Ақ­парат үшін мысал келтірер болсақ, қазіргі таңда рес­публикада 251 қоғамдық кеңес жұ­­мыс істейді екен. Оның ішінде рес­­публикалық деңгейде – 35, жер­гілікті дең­гейде – 216 қоғамдық кеңес бар. Ресми мәліметтер еліміздегі Қо­ғамдық кеңес­тер құрамында 3801 адам, ал рес­пуб­ликалық деңгейде 402 мү­ше және өңірлік деңгейде 3399 мүше бар екенін айғақтайды. Тағы да бір атап өте­тін жайт, 2021 жылдан бастап Қо­ғамдық кеңестер ква­зимемлекеттік сек­тордың 12 субъектісі жанынан да құ­рылды.

Бір әкімнің кезінде маңызды сая­си құралға айналған кеңес келесі бір әкімнің кезінде керексіз болып қал­ғанын да көз көрді. Оның бас­ты себебін Қоғамдық ке­ңес құзі­ретінің кең болмауымен, оған тиісті биліктің, сөз бостандығының бе­ріл­меуімен байланыстыратындар же­терлік. Әсіресе, кеңеске мүше «бел­сенділердің» бел­сенділігін бай­қау қиын. Өйткені, кеңес мүшелері кө­бінесе тиісті өңір, аудан басшылығының әрекет­теріне ниеттестігін білдіретін бұрынғы мемлекеттік қызмет­шілер, бұрынғы әкімдер, мекеме басшылары мен қыз­меткерлер болып табылады. Бұл кеңес құрамында жер­гілікті би­лік­тің ұстанымдарына қарсы келетін көзқа­рас­тағы жұртшылық өкілдері бола бермейтінін білдіреді.

Жоғарыда атап өткеніміздей, азамат­тық қоғамның қоғамдық маңызы бар мәселелер бойынша пікірін білдіру Қоғам­дық кеңестер қызметінің басты әрі негізгі мақсаты болып табылады. Қоғамдық кеңестердің өкілеттіктеріне бюджеттік бағ­дарламалардың, стратегия­лық жос­пар­лар­дың немесе аумақтарды дамыту, тіпті мемлекеттік бағдарламалардың жобаларын талқылау жатады. Мұ­нан бөлек кеңес мүшелері қоршаған ортаны қорғау жөніндегі іс-шаралар жоспарларын талқылау, атқа­рушы органдардың нысаналы инди­ка­торларға қол жеткізуі туралы есеп­терін тыңдау, жер қатынастарын реттеу мәселелері бойынша жергілікті мемлекеттік басқару органдарының жұмысына қатысу мүмкіндігіне ие. Бұдан басқа, қолданыстағы заңда қоғам­дық бақылаудың әр­түрлі нысандары мен тетіктері көзделген. Онда қо­ғамдық тыңдау, мониторинг, сараптама, мемлекеттік ор­ган­дар жұмысының нәтижелері туралы есептерді тың­дау секілді жұмыстар қамтылған.

Қоғамдық кеңестердің ұсынымдары заң­на­мада көз­делген шешімдерді қабыл­дайтын және уәжді жауаптар беретін мемлекеттік ор­гандардың, квазимемлекеттік сектор субъ­екті­лерінің қарауы үшін міндетті болып табылады. Бұл Заңның 1-бабының 8-тармағында анық жазылған. Осы орайда Президент Әкім­шілігі қо­ғамдық кеңестердің жұмысына талдау жүргізген және нәтижесінде қоғамдық кеңестердің қызметіне ха­лық­тың көңілі толмайтыны анықталған. Расында да қоғамдық кеңестердің сапалық құрамы азаматтардың на­разылығын тудырады, осыған байланысты олардың билікпен диалог жүргізуге арналған нақты алаңдары жоқ. Сарапшылар «2016 жылдан бастап жергілікті мем­лекеттік органдар жанында жұмыс істейтін қоғамдық кеңестер мемлекеттік шешімдер қабылдау кезінде ха­лықтың пікірін ескерудің және қоғамдық ба­қылаудың тиімді институттары бола алмады. Осыған байланысты қоғамдық кеңестердің қыз­метін қайта қарауды талап ететін бірқатар жағымсыз үрдістер бар» дегенді алға тартады. Бұл туралы жақында республикалық «Егемен Қазақстан» газетінде белгілі жазушы-жур­налист Жақсыбай Самрат «Бюрократиядан арылмай, алға жылжу жоқ» атты мақаласында кеңінен жазды.

«Жасыратыны жоқ, кеңес құрамын қалып­тас­тыру кезінде транспаренттіліктің болмауы қоғамды демок­ра­тияландыруға кері әсер етуде. Жұртшылық арасын­да осы органдардың құрамын айқындау рәсімінің ашық­тығының, құрамның автономдығы мен дербестігінің жет­­кіліксіздігі туралы көп пікір бар.

Қоғамдық кеңестер құрамында азаматтық сектор лими­тінің ресми сақталуына қарамастан, олар кө­бінесе өңір басшылығының әрекеттеріне ниет­тестігін білдіретін бұрынғы мемлекеттік қыз­метшілер, бұрынғы әкімдер, мекеме басшылары мен қызметкерлері болып табылады. Яғни кеңестердің құрамында жергілікті биліктің ұстанымдарына қарсы келетін көз­қарастағы жұртшылық өкілдері жоқтың қасы. Ал мемлекеттік мекеме ұстанымымен ниеттес ҮЕҰ мен белсенділерді таңдау тәжірибесі қоғамдық кеңестерді құру мен олардың қыз­меті мәнінің «жоғалуына» алып келуде. Қо­ғамдық кеңестерде балама пікірлері бар ірі сарапшылар мен ғалымдар, жергілікті оппозиция өкілдері мен қоғамдық пікірдің нақты көшбасшылары жоқ десек те болады» дейді ардагер М.Шілдебаев.

Президент қаңтар айындағы өз үндеу­ле­рінде, сұхбатында атап өткендей, қоғамдық кеңестердің жұмысы наразылықты азайтуға бағытталмауда. Бұл қоғамның оппо­зи­циялық және сыншыл өкілдері өз талаптарын «қызу түрде» айтуға және билікпен бірге көтерілген проблемалардың шешімін іздестіріп табуға арналған алаңдар жергілікті деңгейде жоқ екенін білдіреді. Елде болған соңғы ахуалдар мұндай диалог алаңдарының болмауы халықтың өз наразылығын көшелерде біл­діріп, жаппай тәртіпсіздіктерге әкеліп соқ­ты­ра­тынын көрсетті. Бұған тағы да көп мысал келтіруге болады. Мұндай жағдай Мемлекет басшысының «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» қағидатына қайшы келеді және қоғамдық тұрақсыздық қауіпін ұлғайта түседі. Сондықтан кеңес құрамына шындық деп шырылдап жүрген қоғам белсенділерін көбірек тарту қажет. Сонда ұсыныс-пікір, мәселе алаң­да айтылмайды, арнайы жиналыстарда айтылып, шешіледі.
Жасыратыны жоқ, заңда құзірет беріл­генімен әлі күнге қоғамдық кеңестер қызме­тінің тиімділігі төмен. Мысалы, Заңның 23-бабына сәйкес қоғамдық кеңес мемлекеттік ор­гандардың бірінші басшыларының есептерін тыңдауды өткізе алады, оның нәтижелері бо­йынша анықталған кемшіліктерді жою жөнін­дегі ұсынымдармен бірге олардың қызметіне баға беріледі. Іс жүзінде бұл жұмыс уақытылы үйлестіріліп жатқанымен, сапалы емес. Мұны отандық сарапшылар да растайды. Күні кеше аудан әкімінің Тереңөзек кенті тұрғындарымен кездесуінде де осы мәселе айтылды.

«Халықтың пікірінше, қоғамдық кеңес мү­­шелері жылына бірнеше рет формальды түр­де жиналып, әкімдердің өңірлердің әлеу­меттік-экономикалық дамуы туралы есеп­терін тыңдайды. Бұл ретте, олар өз тарапынан өңірлердің проблемалық мәселелерін кө­тер­­­мейді және оларды шешу жолдарын ұсын­байды. Осы­ған байланысты қоғамдық кеңес­­­терді Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі іспетті ха­лықтың нақты мәселелерін шешуге және осы институттың ашықтығын, дербестігі мен транс­па­­ренттілігін қамтамасыз ету бо­йынша нақты шаралар қабылдауға бағыттау маңыз­ды» деді кенттің белсенді тұрғындары.

Елде орын алған соңғы жағдайлардан соң халықтың қоғамдық кеңестер қызметіне сенімін арттыру және сын айту мен ұсыныстар жасау үшін нақты алаң қалыптастыру мақсатында Үкімет­ке нақты шаралар қабылдау қажеттілігі туындауда. Ең алдымен, қоғамдық кеңестердің жаңа құрамдарын қалыптастыру кезінде сая­­си партиялар, ҮЕҰ, азаматтық белсенділер, бейбіт митингтерге қатысушылар және т.б. қатарынан сындарлы оппозиция өкілдерін барынша тар­туды қамтамасыз ету керек. Мұнан соң қо­ғамдық кеңестер құрамындағы мемлекеттік атқарушы және өкілді органдар өкілдерінің санын барынша азайтқан дұрыс. Мемлекеттік органдардың ұсынымдарды қа­рау нәти­желерін БАҚ-та міндетті түрде жария­лай отырып, оларды жария талқылауға шығарып, қоғамдық ке­ңестердің отырыстарын өткізудің тұрақты кес­тесін белгілеу де маңызға ие. Қоғамдық бақылаудың әртүрлі нысандарын сапалы және тұрақты пайдалануға тұрақты негізде ықпал ету де күн тәртібіндегі мәселе. Ал қоғамдық ке­ңестердің отырыстарына келмегені және олардың ұсынымдарын елемегені үшін лауазымды адамдардың жауаптылығын арттыру жөнінде шаралар заңмен белгіленіп, міндетті түр­де орындалуы қамтамасыз етілуі қажет.

Биылғы жылдың наурыз айында қоғамдық кеңестер мүшелерінің 3 жылдық өкілеттік мер­зімі аяқталады. Осыған байланыс­ты консуль­тативтік-кеңесші органдардың жаңа құрамын ұсынылған тәсілдерге сәйкес қалыптастыруға басымдық берілетіні сөзсіз. Бұл ретте, Заңның 9-бабына сәйкес қоғамдық кеңестердің жаңа құрамын қалыптастыру рәсімі жұмыс істеп тұрған құрамның өкілеттік мерзімі аяқталғанға дейін екі ай бұрын басталатынын айта кетке­німіз жөн. Осыған байланысты тиісті рәсімдерді БАҚ-та кеңінен жариялай отырып, қоғамдық кеңестердің жаңа құрамын жаңа үлгі бойынша қалыптастыруға ерекше мән берілгені дұрыс.

А.СЕЙІЛОВ