Қызғылт түсті құс
Бала кезімізде әжемізбен жұмбақ жасырып ойнағанды ұнататынбыз. Сонда әжеміз қазақтың тұрмыс-салтына байланысты көп жұмбақ жасыратын. Сондай жұмбақтың бірі есімде қалыпты. «Қызыл жыңғыл ішінде Қыздаркүл апам ән салар» деген жұмбақтың жауабын таба алмай «қораз, жалын, сиыр» деп неше түрліні айтатынбыз. Сөйтсек, жұмбақтың жауабы қырғауыл екен. Әжеміз мұның себебін ертеректе айтылған аңызбен байланыстыратын.Аңыз бойынша Сыр бойында қыс жайлы болып, қызылсу ерте жүріпті. Қалың шеңгел, жиделі тоғайда қызыл жыңғылдың иісі бұрқырап шығады. Сол тоғайдың, жыңғылдың арасында мекендейтін құс туралы жұмбақтың шығуы ауызекі айтылған әңгімеден қалса керек. Бұл жұмбақты Сыр елінің халқы ғана айтады, басқа жерде айтылмайды.
Қырғауылдың тоғайдағы тіршілігіне қарап, қыс айының жайлы немесе жайсыз болатынын болжаған. Мәселен, алдағы қыс жылы болатын болса, қырғауыл 20-ға дейін жұмыртқа салады, ал керісінше қыс суық болатын болса, 2-3 қана жұмыртқалайтын болған. Тоқшылықтың, берекенің белгісі санаған құсты халқымыз дәмді еті үшін де бағалаған.
Тауық тәрізділер тобына жататын қырғауылдың ең көп тараған жері – Сыр бойы. Іле аймағында да мекендейді. Өзен жағалауындағы тоғайлы, қамысты, құнарлы жерде, шөптің алуан түрі өсетін жерде кездеседі. Қоразының құйрық қауырсыны өте ұзын, қызғылт әрі қою жасыл, күлгін түсті болады. Мекиені қоңыр сұрғылт келеді. Ағаш басына қонақтап, жерде жүреді. Ұясын қалың қамыстың, бұтаның арасына, жерге салатын құс оны жасырып бүркеп қояды. Сәуірден шілдеге дейін жұмыртқалап, оны 24 күнде басып шығарады. Қорегі – өсімдіктер мен жәндіктер. Жұмыртқадан шыққан балапандары мамығы кепкен соң өз бетінше жемтігін іздейді. Аяқтары мықты болғандықтан топырақты қазып, жәндіктермен қоректенуге қабілетті.
Қырғауыл етін ұзақ уақыт аурудан сауыға алмай жүрген науқастарға шипа әрі қуат алатын азық ретінде береді. Қырғауылдың сорпасы мен еті қан азайғанда орнын толтыру үшін, ішкі ағзалар әлсірегенде, жалпы қандай да болмасын жарақат алғанда, жүйке жүйесін ретке келтіруге таптырмас дәрі десе де болады. Өзі сіңімді, қуаты күшті қырғауылдан жасалған сорпаны барлық адам пайдаланса болады.
Дайындаған
Бибісара ЖАНӘЛІ
