Сізге түсінікті болу үшін мысалмен түсіндіріп көрейік: мысалы, сіз – банксіз және сізден несие алғысы келетін адам туралы ештеңе білмейсіз. Ол сізге құжатпен келеді, ал ол кофе төгілген немесе жыртылған болуы мүмкін. Мұндай қарыз алушыға сенесіз бе? Әрине, жоқ. Екінші қарыз алушы мінсіз құжатпен келеді, онда ол бұрын қандай несиелер алғаны көрсетілген, оларды уақытында жапқаны, несие бойынша мерзімінен кешіктірмегені, сот істеріне қатыспағаны және банкроттық процедурасын қолданбағаны туралы ақпарат бар. Бұл құжат – жеке несиелік есеп, яғни несиелік тарих – барлық қарыз алушыларда болатын өзіндік қаржылық құжаттама.

Несиелік тарихтың арқасында банктер тәуекел деңгейін бағалайды – сіздің қаржылық жауапкершілігіңізді және сенімділігіңізді анықтайды. Мысалы, сіз бұған дейін белгілі бір сомаға банк қарызын рәсімдегенсіз немесе техника алғансыз, және ай сайынғы төлемді уақытында төлеп, несиені мерзімінен бұрын жапқансыз – бұл ақпарат сіздің несиелік тарихыңызға түседі және сіз банктер үшін жауапты қарыз алушы боласыз. Біраз уақыттан кейін басқа банкте тағы бір несие алуға шешім қабылдадыңыз, ол сіздің несие тарихыңызды талдайды және үлкенірек сомаға несие беруді мақұлдайды.

Айта кетейік, несие ұзартылғанда, пролонгация да кредиттік тарихқа әсер етеді. Биылғы қыркүйектен бастап несиелік тарихқа банктік қарыздар мен микронесиелер бойынша мерзімі өткен берешекті реттеу туралы мәліметтер де енгізіледі (соңғы төлем, сома және т.б.).

Несиелік тарихты Қазақстанның Мемлекеттік кредиттік бюросынан немесе Бірінші кредиттік бюродан алуға болады, онда қазақстандықтардың жеке кредиттік есептері сақталады, сондай-ақ электрондық үкімет порталынан (eGov.kz) алуға болады. Ол үшін өтініш толтырып, оны ЭЦҚ арқылы қол қою керек. Нәтиже сіздің «Жеке кабинетіңізде» пайда болады.

Кредиттік есепті «Қазпошта» бөлімшелерінде өтініш жазып алуға болады.

Айта кетейік, банктер мен МҚҰ клиенттердің несие шартына өтініштері туралы ақпаратты нақты уақыт режимінде несиелік бюроға беруге міндетті. Мәліметтерде қарыз алушының ЖСН, банктік қарыздың немесе микронесиенің сомасы мен мақсаты көрсетіледі. Бұл қаржылық реттеуші қабылдаған жаңашылдықтардың бірі, ол кредиторларға азаматтардың әртүрлі банктер мен МҚҰ-ға бір уақытта өтініш бергені туралы ақпаратты алуға мүмкіндік береді.

Қазақстан Республикасындағы «Кредиттік бюролар және кредиттік тарихтарды қалыптастыру туралы» заңына сәйкес, кредиттік бюро азаматтың кредиттік тарихы туралы ақпаратты оны алған күннен бастап бес жыл бойы сақтауға кепілдік береді және қамтамасыз етеді. Бұл ретте қарыз алушылардың несиелік тарихын жоюға болмайды. Демек, несиелік есептегі кешіктірулер туралы ақпаратты жою мүмкін емес, тек несиелік тарихтағы техникалық қателерді түзетуге болады.

Тіпті XXI ғасырда да техникалық қателерден ешкім қорғалмаған – кез келген жүйеде сәтсіздік орын алуы мүмкін. Қалай болғанда да, сирек болса да, кейде кредиттік есепте қате ақпарат пайда болады. Мысалы, төленген төлем бойынша ағымдағы кешіктіру немесе жабық келісімшарт бойынша берешек туралы жазба пайда болуы мүмкін. Немесе егер сіздің келісімшартыңыз «реабилитацияланған» мәртебесіне жататын болса, несиелік тарихта бұл мәртебе берілмеуі мүмкін, т.с.с.

Егер сіз дұрыс емес ақпаратты тапсаңыз, оны дереу банкке немесе МҚҰ-ға хабарлаңыз және растайтын құжаттарды қоса беріңіз.

Сондай-ақ, сіз Fingramota.kz сайтында «Өнімдер мен қызметтер» бөліміндегі «Кредиттік тарихтағы ақпаратты даулау» бөлімінде қате ақпаратты тегін даулай аласыз. Бұл жоба Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі мен Бірінші кредиттік бюро бірлесіп жүзеге асырады. Өтініш беру үшін ЖСН және телефон нөмірін көрсетіп, арнайы форманы толтыру қажет. Есіңізде болсын, сіз он жұмыс күнінен аспайтын мерзімдегі несие есебін ғана даулай аласыз.

Несие беруден бас тартуға алименттер мен салықтар бойынша берешек және төленбеген айыппұлдар себеп болуы мүмкін. Сондықтан ақшаға қатысты барлық істеріңізде мұқият болыңыз: цифрландыру мен заманауи технологиялардың арқасында қаржы институттары барлық «қателіктерді» міндетті түрде біледі.

Жақсы жаңалық: иә, несиелік тарихты жақсартуға болады, бірақ кейбір ерекшеліктер бар.

Біріншіден, несиелік тарихты тез жақсартуға уәде беретін делдалдармен байланыс жасамаңыз. Сіз тек ақшаңызды бекер жұмсайсыз. Сонымен қатар, сіздің деректеріңіз алаяқтардың қолына түсуі мүмкін, олар сіздің атыңызға жалған несиелер рәсімдей алады.

Несиелік тарихқа маманданған алаяқтардың тұзағына түспеу үшін негізгі қауіпсіздік ережелерін сақтаңыз:

• қарыздарды тікелей банктерден немесе микроқаржы ұйымдарынан алыңыз және міндетті түрде олардың лицензиясының ҚР ҚНРДА сайтында бар-жоғын алдын ала тексеріңіз www.gov.kz;

• кредиттік тарихты «тазалаймыз» деп уәде беретін делдалдарға сенбеңіз, оларға WhatsApp, Telegram және басқа мессенджерлер арқылы өзіңіз және картаңыз туралы ақпаратты жібермеңіз: ЖСН, жеке куәлік немесе төлқұжат нөмірі, картаның толық деректемелері, соның ішінде CVV/CVC коды, ЭЦҚ, сондай-ақ SMS-тен алынған код;

• кредиттік тарихыңызды үнемі тексеріп отырыңыз – кем дегенде әр 3-6 ай сайын. Осылайша, сіз жеке кредиттік есептегі ақпараттың дұрыстығын қадағалай аласыз және алаяқтық несие алынса, оны уақытында байқап үлгересіз;

• әрбір азамат өз бетінше жаңа несиелерді алуға тыйым салу туралы тетікті пайдалана алады — бұл «Стоп-кредит» қызметі. Оны делдалдарсыз, eGOV порталында және e-GOV mobile қосымшасында өзіңіз ала аласыз. Несиелерді алуға ерікті түрде бас тарту несиелік қарыз алушының рұқсатынсыз рәсімдеу жағдайларын болдырмауға көмектеседі, сондай-ақ несиелік ұйымның жауапкершілігін арттырады. Осы қызмет туралы толығырақ осында таныса аласыз. Сонымен қатар, кредиттік бюролар клиенттің несие есебінде ерікті бас тартуды белгілеу немесе жою туралы ақпаратты нақты уақыт режимінде көрсетеді.

Екіншіден, несиелік тарихты жақсарту үшін неғұрлым тәртіпті қарыз алушы болу керек. Ол үшін несие бойынша төлем кестесін қатаң сақтаңыз. Сондай-ақ, сіз аз сомаға қарыз ала аласыз, мысалы, шағын тұрмыстық техниканы және оны уақытында жабыңыз.

«Реабилитацияланған» мәртебесіне келетін болсақ, кредиттік бюро 90 күннен астам кешіктірілген қарызы бар несиеге келесі жағдайларда бұл мәртебені тағайындай алады:

• егер соңғы 12 ай ішінде несиені қайта құрылымдау немесе қайта қаржыландырудан кейін 30 күннен астам кешіктірулер болмаса және қайта құрылымдау немесе қайта қаржыландыру кезінде болған қарыздың 50%-дан астамы өтелсе. Мысалы, егер сіздің жалпы несие сомасы 700 мың теңге болса және сіз 2024 жылдың 1 қаңтарына дейін 350 мың теңгеден астамын өтесеңіз, және сол жылы 30 күннен астам мерзімін кешіктірулер жасамасаңыз, онда 2025 жылдың 1 қаңтарында сіздің несиеңізге «реабилитацияланған» мәртебесі беріледі;

• кредит бойынша қарыз толығымен өтелгеннен кейін 12 ай өткен соң. Мысалы, егер сіз 2024 жылдың 1 қаңтарына дейін несиені толық өтеп үлгерсеңіз, онда 2025 жылдың 1 қаңтарында сіздің несиеңізге «реабилитацияланған» мәртебесі берілуі тиіс.

Дегенмен, есте сақтаңыз: «реабилитацияланған» мәртебесі жаңа несие алу кепілдігін бермейді, себебі кешіктіру күндері бәрібір кредиттік тарихта қалады. Олар жойылмайды.

Біздің кеңестерімізді ұстана отырып, сіз кредиттік тарихыңызды жақсарта аласыз. Ең бастысы: жаңа кешіктірулерге жол бермеңіз, қаржылық міндеттемелеріңізді қадағалаңыз, импульсивті сатып алулардан аулақ болыңыз, мүмкіндіктеріңізді дұрыс бағалаңыз және ақшаны үнемдеуді ұмытпаңыз, қаржылық қауіпсіздік жастығын қалыптастырыңыз – осылайша, жиі несие алуға қажеттілік болмайды.