1986 жылы Чернобыль атом электр станциясында және 2011 жылы Фукусима-1 атом электр станциясында болған апаттардан алынған сабақтар және басқа да оқиғалар жаңа реакторларды жобалау кезінде ескеріледі, әлемнің барлық елдерінің назарына дереу жеткізіледі.

Осы апаттардың әсерінен атом энергетикасының қауіпсіздігі жаңа деңгейге көтерілді. III+ буын реакторларының конструкциясына қосымша қауіп­сіздік мүмкіндіктері қосылды. Оператор әрекетін немесе электронды құрылғыларды пайдалануды қажет етпейтін пассивті қауіпсіздікке баса назар аударылды. Нәтижесінде станция қызметкерлерді эвакуация­лау және электр қуатын өшіру жағдайында жұмыс істей алады. Сыни сәттерде адам факторын жою апат кезіндегі басқару қателерінің қаупін жояды.

Сонымен қатар, III+ буынының көптеген ядролық реакторларында балқыма тұзағы қарастырылған. Егер жанармай қаптамасы мен реактор қалыбы және онымен байланысты құбырлар еріп кетсе, корий балқытылған материалды ұстайтын және оны салқындату мүмкіндігі бар өзек ұстағышқа түседі. Бұл, өз кезегінде, соңғы кедергіні – герметикалық қабықты қорғайды.

Әрбір атом электр станциясы табиғи апаттарға төтеп беруді ескерген. Біздің мамандардан бөлек, атом электр станцияларының қауіпсіздігіне АЭС операторларының Дүниежүзілік қауымдастығы жүйелі түрде мониторинг жүргізеді. Ол арқылы біздің сарапшылар атом электр станцияларын пайдалану қауіп­сіздігі бойынша барлық әлемдік тәжірибеге қол жеткізе алады.

Осылайша, жаңа типтегі реакторлар Чернобыль мен Фукусимадағы атом электр станцияларына қарағанда әлдеқайда жоғары қорғаныс дәрежесіне ие. Сондай-ақ отандық және шетелдік мамандар қауіп­сіздікті қадағалайды.

III буын реакторларының орташа жұмыс уақыты 60 жылға есептелген, реакторлық корпусты толық жөндеу және ауыстыру арқылы пайдалану мерзімін 100 жылға дейін ұзарту мүмкіндігі бар. Бастапқы лицензияның мерзімі аяқталғаннан кейін ядролық қондырғыларды ұзақ мерзімді пайдалану көптеген елдерде қалыпты жағдайға айналды.

Бұған қоса, қолданыстағы атом электр станция­ларының ұзақ мерзімді жұмысы CO2 шығарындыларын азайтады және «энергияға ауысу» құнын төмендетеді. Дүниежүзілік ядролық қауымдастықтың сарапшылары ядролық энергиясыз көміртегі бейтараптығы мақсаттарына қол жеткізу мүмкін емес деген қорытындыға келді. Ал Қазақстан 2060 жылға дейін декарбонизация бойынша міндеттемелерін орындауы керек.

Қоғамдық санада радиациялық қауіп туралы стереотип сақталуда. Осы жерде айта кететін жайт, радиацияланған ядролық отын қалдық емес, қайта өңдеу нәтижесінде пайдалы материалдардың 90%-дан астамын қайта пайдалануға болады.

Радиоактивті қалдықтардың шамамен 97%-ы радиохимиялық көрсеткіштері бойынша төмен немесе өте төмен деңгейлі қалдықтарға жатады. Жоғары деңгейдегі қауіпті қалдықтарға келетін болсақ, ол 0,1%-дан төмен.

Атом электр станцияларының қалдықтарының көлемі басқа өнеркәсіп қалдықтарымен және одан да жоғары жылу электр станцияларының қалдықтарымен салыстырғанда аз екенін атап өткен жөн. Атом электр станциясын пайдалану кезінде әрбір 1 ГВт орнатылған қуаттылыққа немесе 60 жыл жұмыс істегенде 3600 тоннаға жылына шамамен 50 текше метр радиоактивті қалдықтар түзіледі.

Қауіпті радиоактивті қалдықтарды кәдеге жаратудан тұрғындар арасында қорқыныш басым. Әлемде мұндай қоймалар әлі жоқ. Бірақ Финляндия өзінің алғашқы жерасты ядролық қалдықтарын сақтау үшін геологиялық қоймасын салуда. Яғни қалдықтар 2120 жылға дейін жиналып, одан кейін 100 мың жыл сақталады. Яғни Қазақстан жоғары деңгейдегі қалдықтарды арнайы полигонға тасымалдау мүмкіндігіне ие болады. Ал ғалымдардың пайымдауынша, 10 жылдан кейін атом электр станциямыз салынған кезде технология жетілдіріліп, пайдаланылған отын мүлде қалмауы мүмкін.

Атом энергетикасы экономиканың маңызды қоз­ғалтқы­шына және жоғары технологиялық сектордың локомотивіне айналады. Іргелес салалар үшін орасан зор мультипликативті әсер береді және ғылыми зерттеулердің өсуіне әкеледі.

Осылайша, атом электр станцияларын салу және пайдалану озық технологияларды, инновацияларды және ІТ шешімдерді енгізуді талап етеді. Соңғы жылдары ядролық синтез және термоядролық реактор сияқты ядролық энергияның жаңа түрлерін дамытуға қызығушылықтың артуы байқалады.

Энергетика саласындағы инновацияларды дамытуда әртүрлі білім саласындағы ғалымдар арасындағы ынтымақтастық дамып келеді. Мысалы, жасанды интеллект ядролық ғылымның дамуында маңызды рөл атқаруда. ЖИ ауқымды және күрделі мәселелерді шешу қабілетінің арқасында термоядерлік синтез саласындағы эксперименттер жүргізуге және модельдеу мен имитациялау арқылы ғылыми жаңалықтар ашуға мүмкіндік береді.

Мұндай инновациялар климаттың өзгеруін шешу­дің және болашақ ұрпақтар үшін тұрақты энергия көзін қамтамасыз етудің кілті болуы мүмкін.

Қазақстанда екі ірі ғылыми ұйым бар: 1. Курчатов қаласындағы ҚР Ұлттық ядролық орталығы, 2. Алматы қаласындағы Ядролық физика институты.

Бұл институттар атом электр станциясын құру процесін ғылыми-техникалық қамтамасыз ету рөлін атқарады, ал қызметкерлері МАГАТЭ сарапшылар құрамына кіреді.

Осы екі ұйымның базасында ИГР, ИВГ.1М және ВВР-К зерттеу реакторлары, қазақстандық термоядролық материалтану токамак ҚТМ, Ядролық медицина және биофизика орталығы, сондай-ақ эксперименттік, аспаптық-талдамалық және зертханалық жабдықтардың үлкен паркі, бірегей маман­дандырылған қондырғылар жұмыс істейді.

Қазіргі уақытта Ұлттық ядролық орталық атом саласына кадрлар даярлау мәселесіне үлкен көңіл бөлуде. Қолданыстағы келісімдер мен меморандумдар аясында кадрлар даярлау саласында Шәкәрім атындағы университет, С.Аманжолов атындағы ШҚМУ, Д.Серікбаев атындағы ШҚТУ, Қ.Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ, Назарбаев Университеті және басқа да қазақстандық ЖОО-лармен ынтымақтастық жүргізілуде.

Сонымен қатар, Ядролық физика институтында радиациялық қауіпсіздік, бақылаудың бұзбайтын әдісі және ядролық қауіпсіздік бағыттары бойынша оқу орталықтары жұмыс істейді.