Бала тәрбиесіне кім жауапты: мектеп пе, ата-ана ма?

Бала тәрбиесіне кім жа­уапты? Мектеп пе, ата-ана ма? Қарапайым болып көрінгенімен күрделі әрі те­рең зерттеуді қажет ететін бұл сауалға қатысты пікірлер бүгінде екі­ге бөлінеді. Мектеп мұғалімде­рі баланың бас­ты ұстазы ата-ана екенін алға тартып, барлық тәрбиенің бастауы отбасынан басталатынын айтса, жұмысбасты әрі өзгерістерге бе­йім жастағы жеткіншек баласын көбіне бақылаусыз қалды­ра­тын ата-аналар барлық жа­уап­­­­кершілікті мектепке ысы­ру­­ға да­йын тұрады. Бүгін осы тақы­рып­ты қаламымызға арқау етіп, жан-жақты сараптап көруді жөн көр­дік.

Тәртіпсіздік тек қуалай ма?

Қанның тазалығын және жеті атаға дейін қыз алыспаған халқымыздың қасиетін айтып, мақтан­ғанда қазақтың алдына ешкім түсе қоймас. Өйткені, тектілік феномені ауызекі тілде ғана емес, ғылымда да дәлелденген. «Батырдың баласы батыр, ақын­ның баласы ақын болады» деп топшылайтындар да көп. Ал тәртіпсіздің, басбұзардың баласы ше? Тәртіпсіздік тек қуалайды деген қаншалықты рас? Бұл туралы ахундар мен ишандар шыққан әулеттің түлегі, ауданға белгілі батагөй қария Рақымжан Бәйменовтің пікірін білдік.

«Ұзақ жылдар білім саласында жұмыс істеп, ха­лықтың баласына білім бердік. Сонда аңғарғаным, тәрбие де, тәрбиесіздік те тек қуалайды екен. Ата-анасы жақсының баласы да жақсы, өнегелі, үлгілі болады. Ал ата-анасы ішімдікке, басқа да жаман әдеттерге бейім отбасынан шыққан балалардың са­бақ үлгеріме де, тәртібі де нашар болып келеді. Сон­дықтан тәрбиесіздік тек қуалайды деп санаймын. Бірақ адамның мінез-құлқын, жүріс-тұрысын, көз­қарасы мен сенімін, тіпті қалыптасып қалған әде­тін өзгертуге болады. Ол үшін үлкен жұмыс істеу керек. Адамның әр сәті, әр сағаты бақылауда болып, нақты мақсат пен талап қойылса, өзгермейтін, ретке келмейтін дүние жоқ. Данышпан Абайдың қара сөздеріне зер салып көріңіздер» дейді қажы атанған қария.

Ардагердің сөзінен кейін Абайдың қара сөз­дерін парақтадық. Отыз жетінші қара сөзінде «Мен егер закон қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім» депті Абай Құнанбайұлы. Демек, сөзге еруге де, өзгеруге де болады. Ол адамның өзіне, ортасына тікелей байланысты дүние. Осы ретте, қырық жылдан астам еңбек өтілі бар ардагер-ұстаз Күлшат Қалмағанбетованы әңгімеге тарттық. Ұлағатты ұстаз әр адамның өмірін бөлек, жеке-да­ра қарастыру қажеттігін айтып, ұзақ жылғы тә­жірибесіне сүйеніп, бұл тақырыпта біржақты пікір білдіруге болмайтынын алға тартты. Себебі, еңбек жолында жақсы отбасынан шығып, жаман азамат болып өсіп-жетілгендерді кездестіріпті. Сәйке­сінше, ата-анасының білімі, пайым-парасаты төмен болса да баласының жақсы азамат болып, өмірден өз орнын тапқанын да көрген.

«Қырық жылдық еңбек өтілімізде бір­неше буынға білім бердік, қызықты да, қиындықты да қатар көрдік. Мен ата-анасы нашар бала нашар оқушы болады дегенге келіспеймін. Сонымен қатар ата-анасы жақсы баланың да жақсы болуы екіталай. Бір жылдары мектебімізде жақсы отбасының баласы білім алды. Ата-анасы сондай қарапайым, адал, керемет жандар еді. Бірақ баласы бұзықтыққа бейімдеу болды. Баласының теріс қылығы үшін ата-анасының ұялып, жұрт алдында жабырқаған сәттерін көзбен көрдік. Мұндайда қалай бұл бала ата-анасына ұқсамаған деп ойлайтынбыз. Ал бір жылдары мектебімізде ата-анасы ішкілікке жақын, әлеуметтік аз қамтылған отбасынан шыққан балалар білім алды. Қызығы сол, олардың сабақ үлгерімі жақсы, бел­сенділігі де өте жоғары еді. Бәрі үздік оқып, өмірден өз орындарын тапты. Міне, көрдіңіз бе? Өмір деген осылай... Баланың адам болуына да, арам болуы­­на да өскен ортасымен қатар, өзінің таным-түсінігі, түйсігі әсер етеді. Әрине, оған мектептің де, мұғалімдердің де, ата-анасының ықпалы болады. Мен қолайсыз бала қолайсыз отбасының жемісі деп айта алмаймын» дейді ардагер-ұстаз Күлшат Қалмағанбетова.

Иә, екі пікір иесінің де айтқан сөзінің жаны бар. Бірақ жасөспірім шақтағы ба­ла психологиясын зерттеушілер адам бо­йындағы кейбір аурулардың тұқым қуа­лайтыны секілді кейбір әдеттердің де тек қуалайтынын жасырмайды. Сол себепті ұл-қызым текті елдің рухы биік ұрпағы болсын деген әр ата-ана баласының қы­зы­ғушылығынан бастап, арманына, мақ­сатына, тіпті күнделікті іс-әрекеті мен әде­тіне мән беруі қажет.

Қолайсыз бала қайдан шығады?

Отбасылық қарым-қатынастар туралы лекция оқып, зерттеу жұмыстарын жүр­гізіп жүрген белгілі психолог Сымбат

Абдрахманова бүгінде баланы ата-ана емес, телефон, әлеуметтік желілер тәр­биелеп жатқанын айтады. Ал телефонға телмірген бала түрлі әлеуметтік желіден адам айтса сенгісіз ақпараттарды санасына сіңіріп жатқаны жасырын емес. Сондықтан кәсіби маман қолайсыз оқушы балаларының тәрбиесі қараусыз қалған отбасыдан шығады деп санайды.

– Барлық мәселе бірінші кезекте ата-анаға байланысты. Өйткені, кез келген бала өмірге келгенде мұғаліммен, қор­шаған ортамен емес, әуелі ата-анамен табысады, соның қарауында болады. Сөздің шыны керек, баласы өмірге келгеннен кейін 2-3 жасынан бастап қолына телефон беріп қоятын ата-аналар көп. Баласымен сөйлеспейтіндер, оның қызығушылығына мән бермейтіндер де көбейді. Бұл – өте қауіпті құбылыс. Тіпті, өте жұмысбасты ата-аналар кейде балаларының туған кү­нін де ұмытып кетіп жатады. Мұның бәрі көңіл бөлмеудің, баланы екінші орынға қоюдың салдары, – дейді білікті психолог.

Ойлап қарасақ, психологтың пікірі рас. Қазір көп ата-ана баласының тәрті­бін, тәрбиесін, білім деңгейін күнделікті бақылауда ұстамақ түгілі, оның нені ұнатып, нені ұнатпайтынын, тіпті, күні бойы немен айналысқанын да білмейді. Яғни, сананы нарық билеген заманның ата-аналары перзентінің бүгіні мен бо­ла­шағына аса көңіл бөлмейді. Содан бала қараусыз қалады да ата-ананың емес әлеуметтік желінің, қоғамдық фор­мациялардың ықпалында болады. Ста­тистикалық ақпараттар балалар ара­сында соңғы жылдары болып жатқан қорқынышты оқиғалар ата-ана мен бала арасындағы осындай суық қарым-қа­ты­нас­тың кесірінен орын алып жатқанын айғақтайды.

– Менің қабылдауыма ата-аналар көп келеді. Олар «Балам ашушаң болып кетті. Мінезінде түсініксіз өзгерістер болуда. Соны маман ретінде қарап, кеңес беріңізші» дейді. Мен ата-ананы да, баланы да бірге отырғызып бірдей сұрақ қоямын. Ата-анасынан баласы туралы, баласынан ата-анасы туралы сұраймын. Мәселен, баласының мектепте кіммен бір партада отыратынын, бүгін неше сабақ болғанын, арманы қандай екенін сұрасам, осы қарапайым сұрақтардың жауабын білмейтін ата-аналар кездеседі. Ба­лалары да ата-аналары туралы өте аз мәлімет біледі немесе жұмыс орнын айтумен ғана шектеледі. Бұл ата-ана мен бала арасындағы алшақтық ұлғайғанын білдіреді. Психолог ретінде әрбір ата-анаға балаға өте көп көңіл бөлудің ма­ңызды екенін айтқым келеді, – дейді Сымбат Абдрахманова.

Білікті психологтың пікірін Сырдария ауданының өнер мектебінің директоры Марат Сәдуақасов қуаттай түсті. Ол ба­ланың бос уақыты мейілінше көп бол­са, оның жат әдетке ұрыну қаупі де соншалықты артатынын айтады. Бізбен әңгімелесу барысында өнер ұжымының басшысы баланың кішкентайынан түрлі үйірмелерге қатысуына жол ашып, оның талантын шыңдауға ата-ана жіті көңіл бөлу керектігіне назар аударды.

– Сырдария ауданының өнер мекте­бінде 9 үйірме жұмыс істейді, оған 350-ге жуық оқушы қатысады. Кейде баласын үйірмеге әкеліп, оны күтіп отыратын ата-аналарды көріп, пікірлесемін. Олар баласынан көп үміт күтетінін айтып, болашағына сеніммен қарайды. Бұл – үлкен қуаныш, жетістік. Мұндайда әр ата-ана осылай баласына көңіл бөлсе, олардың бос уақытын жақсы істерге арнаса деп ойлаймыз. Баланың бос уақыты дұрыс жоспарланса, болашағы да жақсы болады, – дейді аудандық өнер мектебінің директоры.

Бұдан қолайсыз оқушы баласының тәр­биесі қараусыз отбасыдан шығатынын ұғамыз. Ал балаларын бақылауда ұстап, бос уақытын дұрыс жоспарлай білген отбасыдан үлгілі балалар түлеп-ұшары бел­гілі. Өмірде де, қызметте де өзіндік орны бар азаматтардың кәсіби мол тәжірибесіне сүйеніп, біз де балаға барынша көңіл бөлген дұрыс екенін айтқымыз келеді. Бір сөзбен айтқанда, баланың бүгіні – оның ертеңгі болашағының негізі. Сол себепті, әрбір ата-ана баласының тәрбиесін бақы­лаусыз, қараусыз қалдырмауы қажет.

Мұғалімдердің мәртебесін кім ойлайды?

Сөз жоқ, қоғамда бала тәрбиесіне мектеп жауапты деп, жауапкершіліктің басым бөлігін педагогикалық ұжымға сілтей салатындар бар. Ал қай мұғалім оқушының жаман болғанын қалайды?! Бұл ретте, мұғалімдердің де заңмен реттелген мәр­тебесін ойлауымыз керек.

Жасыратын несі бар, сенбі-жек­сен­­бі және кейбір мерекелік күн­дері мұғалім­дердің қатысуымен «Педаго­ги­калық пат­руль» кезекшіліктері ұйымдас­тырылады. Қарапайым тілмен айтқанда, түнгі мез­гілде мұғалімдер көшелерді аралап, оқу­шылардың беймезгіл уақытта ата-ана­сының қарауынсыз жүрмеуін бақы­лайды. Бұл іске көбіне жас мұғалімдер жауапты болып, «Педагогикалық патруль» ке­зек­шіліктері соларға жүктеледі. Ал жас мұғалімдердің арасында әлі тұрмыс құр­маған бойжеткендер мен жас аналар көп екені белгілі. Осы ретте, заңды сұрақ, орынды мәселе туындайды. Мұғалім де бала тәрбиелеп отырған ата-ана емес пе? Демек, оның да үйінде мектеп жасындағы баласы бар. Мұғалім «Педагогикалық пат­руль» кезекшілігінде жүргенде баласы бірдеңеге ұрынса, кім жауап береді? Сондай-ақ түнде көше аралап жүргенде мұғалімді ит қауып, басқа да оқыс жағ­дайға ұрынса, не болмақ? Басы ашық сұ­рақ көп, берілер жауап мардымсыз.

Бұл мәселе жақында аудандық білім бөлімінің ұйымдастыруымен өткізілген кеңейтілген мәжілісте де көтерілді. Ақ­жар­ма ауылындағы №130 Абай орта мек­тебінің директоры Ж.Ашықбаев аудан­дық прокуратура өкіліне сұрақты төтесінен қойды. «Мұғалімдер баланың мектептегі, сабақ уақытысындағы тәртібіне тікелей жауапты. Ал түнгі мезгілдегі тәлім-тәр­биесіне бірінші кезекте ата-анасы жауап беруі керек деп есептейміз. Бірінші кезекте баласын бақылаусыз қалдырған ата-ана жауаптылыққа тартылуы қажет. Сіздер түнгі мезгілде қандай да бір мек­тептің немесе сыныптың оқушысы бақылаусыз, ата-анасының қарауынсыз жүрсе, сол сыныптың жетекшісінен бас­тап тиісті мамандарына тәртіптік шара көру жөнінде ұсыныс хат жазасыздар. Бұл қаншалықты заңды, қаншалықты әділ?» деді Ж.Ашықбаев.

Мектеп директоры көтерген мәселені кеңейтілген мәжіліске қатысушы сынып жетекшілері, психолог мамандар, тәрбие ісі жөніндегі орынбасарлар түгел дерлік қолдады. Расында да оқушы түнгі мезгілде ата-анасының бақылауынсыз жүрсе, сөйтіп құқықбұзушылық жасаса, ата-анасы жауап беруі керек. Бұл ло­гикаға да сай келеді. Бірақ аудандық прокуратура өкілі Д.Ұзақбаев бұл сұраққа «Құқықбұзушылық профилактикасы туралы» заңға сүйеніп, қысқа әрі нұсқа жа­уап берді. Заңға сәйкес, мектеп жасындағы баланың құқықбұзуына білім беру ұйымы да жауапты екен, ал шара көру жөніндегі ұсыныс бойынша білім бөлімі шешім қа­былдайды.

Бұл мәселе бойынша аудандық бі­лім бөлімінің басшысы Б.Жәнібеков те пікір біл­дірді. Ол әріптестерінің еңбегін жоқ­қа шығармайтынын айтып, мұға­лім­ мәртебесін бірінші кезекке қою қа­жет­ті­гіне тоқталды. Сондай-ақ ата-ана­­лардың жауапкершілігін көтеру мақса­тын­да ке­­­шенді жұмыстар жүргізілу ке­рек­ті­гін жет­кізді. Түнгі мезгілде бақылау­сыз жүрген балалар бойынша сынып жетекшісіне тәртіптік шара бір­ден көрілмейтінін, әрбір ұсыныс бо­йынша жан-жақты зерттеліп, зер­деленіп барып шешім қабылданаты­нын айтып өтті. «Ұлыңды бөтен үйден тойдырма, қызыңды бөтен үйге қондырма» деген халық даналығын негізге алсақ, қалай болғанда да баланың түнгі мезгілде оқыс жағдайға ұрынуына бірінші кезекте ата-ана жауапты болуы керек. Мұны мектепке, сынып жетекшісіне ысыру әсте дұрыс емес. Баланы өмірге әкелген соң оны дұрыс бағып-қағуды, тұрақты бақылауда ұстауды да тереңірек ойлауымыз қажет» дейді бөлім басшысы.

Баланың бас ұстазы – ата-ана

Әрбір ата-ана өз перзентінің әдепті, адал, білімді азамат болғанын қалайды. Баласының болашағынан көп үміт кү­тіп, армандайтын ата-аналардың бәрі от­басының бақыты – Отанның бақыты екенін түсінеді. Расында да бала тәрбиесінің алтын қазығы – өз отбасысы. Сондықтан қай ғылымға, қай ілімге сүйенсек те, «Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі» демекші, тілі шыға бастасымен-ақ баланы байсалды, алғыр, еңбексүйгіш етіп тәр­биелеген дұрыс.

Ардақты ардагер Шәкі Оспановтың асыл жары, көпбалалы ана Қарақас әжені ауданда білмейтін жан кемде-кем. Алтын құрсақты ана бала тәрбиесінде отбасының алатын рөлі жоғары екенін айтады.

– Отбасы тәрбиесінде әкенің де, ана­ның да орны бөлек. Тәрбиенің негізі әке­нің қанымен, ананың әлдиімен бой­ға сіңеді. Соңғы жылдары отбасында ғана емес, қоғамда әкелердің, ер азамат­тар­дың рөлі төмендегендей. Оған кейде заманды кінәлап жатамыз. Меніңше, заманды кінәлаудың қажеті жоқ. Мысалы, мен қанша жасым үлкен болса да ер адам отырған жерде бата бермеймін. Өйткені, жаратылысым әйел. Ал әйел адам ерден бір саты төмен тұруы тиіс. Мен әйел басыммен бата берсем, оны көрген менен кейінгілер де солай жасауы мүмкін. Ал ол ортада жас­тар, балалар отырса ше?! Олар көргенін істейді ғой. Содан отбасылық құндылықтар әлсірейді. Міне, бала тәрбиесі деген осындайдан басталады. Әр отбасынан әкенің айбары, ананың ақылы сезіліп тұрса, ол отбасыдан шыққан бала жаман болмайды, – дейді ардагер ана.

Бала тәрбиесіндегі ата-ананың рө­ліне баса мән берудің маңыздылығын аудандық мұсылмандар мешітінің бас имамы Асхат Асқарұлы кеңінен айтып жүр. Ол қазақ халқының бұл ұстанымы дінге де, салт-дәстүрге де сай келетінін айтады. Тіпті, баласы үшін ата-анасы жауап беретіні қасиетті кітапта да, хадистерде де жазылыпты.

– «Баланы жастан» деген халық дана­лығын ұмытуға ешкімнің хақысы жоқ. Баланы жас, әлі ешнәрсе білмейді, өсе келе бәрін түсінеді деп ойлау – үлкен қателік. Бала тәрбиесі ата-ана үшін әр сағат, әр күн сайын үздіксіз жүргізілетін аса жауапты, күрделі процесс. Тәрбиенің түп негізі – отбасынан басталады, оны қоғамдық қатынастардың қандай саласы болса да алмастыра алмайды, – дейді Асхат Асқар­ұлы.

Баланың мінез-құлқы, әдет-дағдысы от­басында қалыптасатыны белгілі. Ал отбасының тірегі – ата-ана десек, ананың тілегі – баласының жақсы азамат болып, өмірден өз орнын табуы. Сондықтан бала тәрбиесінде отбасының да, ата-ананың да алатын орны ерекше. Түйіндей айтқанда, әрбір ата-ана баланың бас ұстазы өзі екенін жадынан шығармауы қажет. Ол үшін жеке жауапкершілік танытудың ма­ңызы орасан зор.

Түйін. ҚР Ата Заңының 27-ба­бы­ның екінші тармағында «Балаларына қамқор­лық жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың етене құқығы әрі міндеті» делінсе, келесі тармақта «Кәмелетке толған еңбек­ке қабілетті балалар еңбекке жарамсыз ата-анасына қамқорлық жа­сауға міндетті» деп жазылған. Бұ­дан біз ата-ананың бала алдында, баланың ата-ана алдында жа­уап­кершілігі заңмен реттелгенін ұға­­мыз. Ал заңнан да жоғары құн­ды­лықтар бар екені тағы аян. Оны ата-бабаларымыз «ұят болады, обал болады, сауап болады» деген үш-ақ ауыз сөзге топтастырған. Сон­дық­тан ұятты болмау үшін тәр­тіпке бағынып, балаға қатысты тәлім-тәрбиеге әрқай­сы­мыз аса мән беруіміз қажет.

Ақтөре ИБРАГИМҰЛЫ