Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласында атап көрсетілгендей, рухани жаңғыру халқымыздың өткен жолын және және бүгінгі жасампаз істерін болашақпен жалғастыру мақсаттарын қояды. Ұрпақтар жалғастығын сақтау – өткен ұрпақтың ізгі істері мен озық дәстүрлерін құрметтеп, ел тарихы мен мәдениетінің, дәстүрлерінің көзден таса қалған, бағаланбаған қайнарларын ашуға қызмет етеді. Бұл бағытта жалпыұлттық патриотизмнің өзегіне айналатын шаралар қатарында «Туған жер» бағдарламасы мен «Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы» жобасының маңызы атап көрсетілді.

      Елбасы «Қазақстанның қасиетті жерлерінің мәдени – географиялық белдеуі – неше ғасыр өтсе де бізді кез келген рухани жұтаңдықтан сақтап, аман алып шығатын символдық қалқанымыз, әрі ұлттық мақтанышымыздың қайнар бұлағы. Ол ұлттық бірегейлік негіздерінің басты элементтерінің бірі» деген болатын.

      Еліміз бойынша 2017 жылдан бастап Қазақстанның қасиетті жерлерін анықтау және оның тізімін жасақтау жұмысы қолға алынды. Бұл бағыттағы жұмыстарды Қазақстан Республикасы Ұлттық музейі жанынан құрылған «Қасиетті Қазақстан» ғылыми – зерттеу орталығы жүргізуде. Сол 2017 жылдың өзінде еліміз бойынша 100 жалпыұлттық және 500 өңірлік маңызы бар қасиетті орындар іріктеліп алынды. Бұл аталған орталықтың ұйымдастыруымен елімізге белгілі ғалымдар, қоғам қайраткерлері, өлкетанушылар,археологтар, этнографтардың қатысуымен  киелі жерлерді зерттеудің ғылыми жүйесі құрылып, зерттеушілер басшылыққа алатын нұсқаулықтар жасалды.

      Осыған сәйкес «Қазақстанның қасиетті орындары» ретінде ерекше қастерлейтін табиғи- мәдени мұра, діни сәулет ескерткіштері, кесенелер, сондай-ақ, Қазақстан халқының жадында өшпес із қалдырған тарихи және саяси оқиғалармен байланысты орындар тізімдері іріктелген болатын. Сонымен қатар, осы санатқа Қазақстанның әлеуметтік – саяси өмірінде маңызыды орын алатын, ұлттық бірлік пен жаңғыру нышаны ретінде көрінетін нысандар мен Қазақ тарихында астана деңгейіне жеткен ежелгі және ортағасырлық қалашықтар кірді.

      Республикалық сараптамалық кеңестің шешімімен қасиетті орындар жалпыұлттық және өңірлік маңызы бар қасиетті нысандар болып бөлінді. Барлық киелі немесе қасиетті деген нысандар бес топқа жіктелді:

1. Ерекше бағаланатын табиғи мұра ескерткіштері. Ел аузында киелі аталып кеткен, кейбіреуі қазірдің өзінде мемлкекет қорғауында тұрған табиғат құбылыстарының нәтижиесінде пайда болған орындар.

2. Археологиялық ескерткіштер және ортағасырлық қалалық орталықтар. Бұл топқа қалашықтар бекіністер, петроглифтер, қорымдар, халқымыздың қалыптасуына ерекше рөл атқарған, Қазақ мемлекетінің, Ұлы Жібек жолының құрылуына ұйытқы болған ежелгі және ортағасырлық қалалар кіреді.

3. Діни және ғибадат орындарыболып табылатын орындар. Мұндай қасиетті орындарды әулие феноменімен байланыстыруға болады. Түркі кезеңіне дейінгі дәуірдегі аттары аңызға айналған, көне түркі және ортағасырдағы, сонымен бірге ХІХ аяғы – ХХ ғасырдың басына дейінгі тарихи тұлғаларды қамтиды.

4. Тарихи тұлғаларға қатысты қасиетті орындар. Қазақстан тарихында елеулі орын алатын, бүкіл өмірін қазақ елінің бостандығы мен егемендігіне арнап, үш жүздің батыр – билерін жиып, елдік маңызды мәселелерді шешкен хандар, от ауызды орақ тілді ел мен жердің дауын шешкен билер, қазақ хандығының тәуелсіздігі үшін күрескен қазақтың батырлары, ұлт азаттық қозғалыстың жетекшілері, қолбасшылар, ғылым мен білімге, мәдениетке үлес қосқан мемлекет және қоғам қайраткерлері, ақындар, ғалымдар, ағартушылар туралы мәні зор орындар алынып отыр.

5. Саяси, тарихи оқиғаларға байланысты қасиетті орындар. Қазақ даласында қазақ халқының бірлігі үшін болған шайқастарды, ерлікті, батырлықты, қайсарлықты насихаттайтын, елдің бірлігін білдіретін ескерткіштер менел жадына өшпес із қалдырған қасиетті орындар мен қоғамның, мемлекеттің тарихында ерекше орыны бар мемлекетіміздің жаңа нышандары еніп отыр.

      Сондай – ақ 2017 жылдан бастап «Қасиетті Қазақстан» ғылыми – зерттеу орталығы облыстық мәдениет басқармалары мен тарихи – мәдени ескерткіштерді қорғау жөніндегі мекемелермен және тарихи – өлкетану музейлерімен, рухани жаңғыру орталығының мамандарымен бірлесе арнайы жұмыс топтарын құрып, жергілікті жерде халық арасында танылған қасиетті де киелі жерлердің тізімін анықтау жұмыстарын жүргізуде.

      Осы бағытта Қызылорда облысы әкімдігінің жанынан құрамында тарихшылар, археологтар, өлкетанушылар мен журналистер, ақындар, өнертанушылар мен ғалымдардан құралған арнайы жұмысшы тобы құрылған болатын. Осы уақытқа дейін облысымызда осы жұмысшы топтың ұсыныс пікірлері ескеріліп бірлескен отырыстар ұйымдастырылды. Жұмысшы топтың бастамасымен облысымыздағы барлық киелі немесе қасиетті деп танылатын орындар іріктеліп алынды. Дегенмен «Қасиетті Қазақстан» орталығының талаптарына сай құжаттары мен аңыз әфсаналары, сапалы суреттері мен нақты координаттары, нысандардың инфрақұрылымдық жағдайлары ескерілуі шарт еді. 2017 жылы облысымыздан 63 нысан іріктеліп құжаттары қазақ және орыс тілінде толық қамтамассыз етілгенімен респубикалық комиссиядан олардың 47 – сі іріктеліп алынған болатын. 2018 жылғы жұмыстың жалғасы ретінде облысымыз бойынша қосымша тағы 25 нысан іріктеліп, республикалық сараптамаға жіберілген болатын. Барлық ізденістеріміздің негізінде қазіргі таңда Қызылорда облысы бойынша 72 нысан қасиетті орындар тізіміне еніп отыр. Бұл бағытта жұмыс жасаған барлық әріптестерім мен өлкетанушыларға, мәдениет және мұрағаттар басшылығына, осы бағытта қолдау танытқан аудандық мәдениет бөлімдері мамандарына, музей қызметкерлеріне алғысымыз шексіз.

      Оның нәтижиесі бойынша жалпыұлттық деңгейдегі 100 қасиетті нысанның тізіміне Қызылорда облысынан 12 нысан:

 

Өңірлік маңызы бар қасиетті нысандар мен табиғи ланшафты аймақтар тізіміне 60 нысан республикалық сараптамадан өтіп қасиетті орындар тізіміне енгізілді.

      Әрине бұл жұмыстар 3 жылда жүргізілген тынымсыз еңбектің арқасы еді. Алдағы уақытта киелі орындарды ақпараттандырумен қатар олардың инфрақұрылымын қолға алу мәселесі жолға қойылып келеді.

      Сонымен қатар, облыс әкімдігі жанынан 2013 жылдан бастап ғылыми кеңес құрылған болатын. Кеңестің шешімімен облыстық бюджеттен алғаш рет археологиялық зерттеулерге қаржы қарастырылып, 2014-2019 жылдары ежелгі және ортағасырлық Шірік Рабат, Сығанақ, Жанкент, Жент, Сортөбе, Бәбіш мола, Қышқала қалашықтарына және Аралдың кепкен табанындағы Кердері кесенесіне қазба жұмыстары жүргізілуде.

      Қазба жұмыстары аясында маңызды мәдени нысандар археологиялық қазба жұмыстармен қатар тарихи дерекнамалық зерделеулері жасалды. Осылайша, Сыр өңірінің археологиясы тың деректермен толықтырылуда. Қазіргі уақытта қазба жұмыстарымен ғана шектелмей, археологиялық қазба  нысандарын сақтау, қалпына келтіру шаралары қоса жүргізіліп, табылған құнды жәдігерлер облыстық музей қорын толықтырылуда. Алдағы уақытта осы табындылар өз аудандарына қайтарылып жергілікті тарихқа қызығатын туристер мен өскелең ұрпақтың бойында ұлт потриотизімін дамытуға, «Ұлы Дала Елі» идеясының жергілікті жерлерде дамуына атсалыссы деген тілегім бар. Облысымызда осындай жиақталған мол мұраларымыз бен Қазақ тарихында ерекше орын алатын ежелгі және ортағасырлық  қалашықтарда алдағы уақытта археологиялық парк қалыптастыру жұмыстары жүргізіледі деген ойдамыз.

      Қыпшақ хандығының астанасы, Ақ Орданың астанасы кейін Қазақ хандығының негізгі басқару орталығына айналған Ортағасырлық Сығанақ қалашығында қазба жұмыстарымен қатар, толық абаттандыру шаралары жүргізіліп, “SYĠANAQ” стеласы орнатылды. Инфрақұрылымдық әлеуеті артып, келіп тамашалаушыларға жол төселді. Жыл сайын қазба жұмыстары да өз жалғасын тауып келеді. Сығанақ қалашығымен қатар ол жерде әйгілі Сығанақтық ғалым Хусам – ад –дин ас Сығанақидың да кесенесі мен басында түнеуханасы да бар. Бүгінгі күні Қазалы ауданындағы Оғыз мемлекетінің астанасы атанған Жанкент қалашығында да осындай шаралар атқарылып келеді. «JANKENT» стеласы орнатылып, жол төселіп, жарықтандыру мәселесі де шешімін тапқан. Сонымен қатар, 3D қоршау жұмыстары толық аяқталды.

      Қазіргі таңда, Жаңақорған ауданындағы Қорасан ата, Төлегетай – Қылышты ата, Ақтас және Айқожа ишан кесенесі мен мешітіне де келушілер саны артып келеді. Жалағаш ауданындағы Бұқарбай батыр зиратына, Беркімбай қалпе, Мәмбет әулие, Мырзабай ахун сынды аталарымыздың басына жыл сайын ас беріліп, келушілер қатары артқан. Олар баба басына құран бағыштаумен қатар олардың ілімдерімен, аңыздарымен сусындап қайтады. Қармақшы ауданындағы Марал ишан, Қалқай ишан, Сейтпенбет әулиелерге, Арал ауданындағы Бегім ана мұнарасына, Қазалы ауданындағы Жанқожа батыр кесенесіне,

Шиелі ауданындағы Оқшы ата, Асан ата, Есабыз әулиелерге де ұрпақтарымен қатар осы өңірдегі тұрғындармен қатар, шет мемлекеттерден келіп құран бағыштап, алладан тілек тілеп, әулиелерімізге мінәжат етіп қайтады.

«Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы» жобасының екінші кезеңі бойынша шығарылатын «Қасиетті Қазақстан» кітабының ІІІ-томына біздің облыстан жалпыұлттық тізімдегі 12 ескерткіш, өңірлік қасиетті нысандар тізіміндегі 60 нысан және көрікті орындар тізіміне 16 нысан, барлығы 87 нысан кітапқа енгізіліп жарыққа шықты. Аталған кітаптың тысау кесері алдағы уақытқа жоспарланып отыр.

      Осы ретте айта кету керек, мемлекет қорғауына алынған ескерткіштерге, киелі орындарға баратын халықтың және туристердің саны күннен күнге артып ішкі, сыртқы туризмнің артуына жол ашып өскелең ұрпаққа ұлт тарихын ұлықтауға, құрметтеуге жол ашатындығына сенімдіміз.

      Ендігі кезектегі міндетіміз – нысандарды жас ұрпаққа, мектеп оқушылары мен студенттер арасында насихаттау, туристік нысанға айналдыру бағытындағы шараларды кешенді түрде ұйымдастыру. Осы мақсатта облыстық тарихи-өлкетану музейі тарапынан өңірдің қасиетті орындары - Қорқыт ата ескерткіш кешеніне, Сығанақ, Жанкент, Сортөбе, Қышқала, Қорасан ата, Оқшы ата кесенелеріне экскурсия, пресс-турлар ұйымдастырылып, бұқаралық ақпарат құралдарында насихатталуда.

      Қызылорда облысы әкімдігінің қолдауымен «Цифрлы Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасы және «Жобалық кеңсе» аясында 2018 жылы қасиетті орындарды сандық форматқа көшіру және олар туралы әлеуметтік желі қолданушыларға қолжетімділікті қамтамасыз ету мақсатында 2 жоба - Қызылорда облысы бойынша киелі жерлердің 3D форматтағы интерактивті картасы енгізілген сайт (virtualmap.xyz) ашылса, 150 тарих және мәдениет ескерткіштеріне QR-код орнатылды.

      Аталған жұмыстардың барлығы қастер тұтқан киелі орындардың маңызын ашып, жас ұрпақтың бойында патриотизмнің қалыптасуына өз септігін тигізеді деген ойдамыз. Сыр бойында алып шаһарлар мен қатар бабаларымыздың мәңгілік мекен тапқан қаншама кесенелері, пантеондары бар. Қазақ халқы қашанда ол орындарды қасиетті санайтыны анық. Қанша ғасыр өтсе де қабырғалары сақталып, Ұлы жібек жолының дамуына өз үлестерін қосқан қалашықтар ел мұрасы екендігі даусыз. Оларды зерттеу Отан тарихындағы келелі міндеттердің бірі болса, материалдық – рухани құндылықтарымызды айшықтайтын киелі орын екені белгілі. Халық кие тұтқан бабалар мұрасын біз де келер ұрпаққа ұғындырып, аманаттауымыз ұрпақ алдындағы борыш деп білеміз.

Қызылорда облысы тарихи – мәдени ескерткіштерді

қорғау жөніндегі мекеме қызметкері.

«Қасиетті Қазақстан» жобасы бойынша

 Қызылорда облысының кураторы