«Қазақта Кенекеме ер жетпейді»

Тарих тұлғалармен құнды. Ал сол тарихи тұлғалар туралы шындық уақытын­да ашылмаса, бұл – өткенге жасалған опасыздық. Мемлекет қайраткері, әске­ри қолбасшы, 1837-1847 жылғы ұлт-азаттық қозғалыстың көсемі, Қазақ хандығы­ның соңғы ханы, Шыңғыс ханның жиырма жетінші ұрпағы, Абылай ханның немересі болып келетін төре тұқымынан туған Кенесары Қасымұлы туралы сөз қозғағанда «тарихи шындық» деген сөз ойға оралды да тұрды.

Тарихшы Ермұхан Бекмаханов 1950 жы­лы «Правда» газетіне жариялаған мақаласын­да Кенесары қозғалысын жан-жақты талдаған еді. Бұл бізге тарихтан белгілі. Сондай-ақ мақала мен мақала авторының қуғынға ұшырап, қиянат көргені де тарихи деректерден аян. Қоғамның қыспағынан көп ғалым көне тарихты зерттеуге жү­рек­сініп, ұлт-азаттық жолындағы көте­ріліс көсемі туралы қаншама жайттың беті жылы жабылған күйі қалды. Тек рес­публи­каның тәуелсіздік алуы­­мен ком­мунис­тік идеологияның қыс­па­ғынан арылу Патша үкіметінің қазақ өлкесіндегі отарлық саясатын жаңа талап тұрғысынан зерттеуге жол ашты. Осы тұста қазақтың соңғы ханының тағдыры мен тартқан тауқыметі, бүкіл­қазақтық көтеріліс мәсе­ле­лері қайта кө­теріле бастады.

Кенесары Қасымұлы 1802 жылы Көкшетау өңірінде дүниеге келген. Абылай ханның отыз ұлының бірі Қасым сұлтан болса, Қасым сұлтанның бәйбі­ше­сі Айкүмістен Саржан, Есен­гелді, Көшек, Ағатай, Бопай және Кенесары алты ағайынды болып туған. Ал тарих­тан таныс Наурызбай батыр Қасым сұлтан­ның екінші әйелінен тараған. Кенесары Қасымұлы жас­тайы­­нан әске­ри қимылдарды үйреніп, көшпелі ақсүйек­тер­ге тән қасиеттерді бойына сіңіріп өседі. Шабандоз, кең даланың қатал табиғатына шыныққан, төзімді ұл ес біле ержүрек, өжеттігімен көзге түсіп жүреді.

Ел мен жердің татулығы мен бір­лігін, тұтастығын сақтау жолында жан аямай күрескен батырдың ұлт-азат­тық қозғалысты бастауына­­ Пат­ша үкіметінің 1822 жылғы «Сі­бір қазақтары туралы Жарғысы» ық­­­­­пал еткен. Хандық құрылымды жо­йып, қа­зақты жалпы­ресейлік басқару жүйе­­сіне қосуды көз­деу сияқты жы­мыс­қы саясатқа әуелі Қасым төре өз наразылығын білдірген. Ресей билеу­ші­лерінің қазақтың шұрайлы жер­лерін тартып алуы елім деген азаматтар­дың қолға қару алып, қарсы тұруына ықпал еткен. 1840 жылы Қоқан хандығының сатқындығынан Қасым төре қаза болып, төренің баһадүр ұлдары Кенесары­ның соңы­нан ерген. Алғашқыда мәселені бейбіт шешуді көздеп, Ресей патшасына ымыра­ластық хат жолдауы 1841 жылы таққа отырған Қазақ ханының көрегендігін көрсетеді.

Кенесары Қасымұлы қазақтың ха­ны әрі батыр ғана емес, саясатқа мықты тұлға болған. Аталған деректер негізсіз емес. Қазақтың соңғы ханы туралы тарих небір сыр шертеді. Сұлтан Кенесарының бодандыққа қар­сы алысуының ұзақ уақытқа созылуы басқа да мәселелермен қатар ұлы тұлғаның жеке басындағы дипло­маттық және саясатшыл қасиет­тері­нің биіктігі болса керек. Оның азаттық қозғалыстың мақсатына жету жолында дипломатиялық айла-амалдарды ше­бер пайдаланғандығын мейлінше айқындай­тын – оның хаттары. Архивтер мен жарияланған деректерде қазақ ханының өзі жазған құжаттар көптеп сақталған.

Кенесары хан бастаған көтеріліс 1844-1845 жылдары шырқау шыңына жеткен. Белгілі қоғам қайраткерлері Ресей империясының отаршыларымен, Қоқан, Хиуа басқыншыларымен ұзақ арпалысқан Кенесары Қасымұлы баста­ған көтерілістің қазақтың талай­ғы тағды­рын шешкенін айтады.

«Кенесары әскеріндегі қатаң тәр­тіп, жүйелі де берік тактикалық әрекеттер әлем қолбасшыларын таң­дан­дырған. Табансыз, жалтақ, ойсыз қолбасшы күні-түні ат жалында жүріп он жыл бойы соғысар ма еді?!» дейді зерттеушілер. Расында да әскерін бар болғаны мылтықпен, зеңбірекпен жабдықтаған Кенесары хан­ға бақайшағына дейін қаруланған қатал тәртіптегі орыс әскерімен арпалысу оңай­ға соқпағаны анық. Бірақ ханның қолбасшылық өнері мен сарабдал саясаты көтеріліс­шілердің он жыл бойына отар­шылдармен табан тіреп соғысуына себеп болған. Бұл расында да үлкен ерлік.

Он жылға созылған Кенесары Қа­сым­ұлы­ның ұлт-азаттық көтерілісі біз­ге тарихтан таныс. Оны бір мақала­­­­­­­ға сыйғызу мүмкін емес. Елдің азаттығы мен егемендігі жолында күрескен қа­зақтың соңғы ханының ерлігін білу, насихаттау – ұрпаққа аманат. Кезінде айтылмаған шындық, жазылмаған ақиқат ел бодандық құрсауынан боса­ғаннан кейін ашық көтеріле бастады. Жазушы І.Есенберлиннің атақты трилогиясының қомақты бір бөлігі хан Кенесарыға арналуы көпшіліктің санасын сілкіндіріп, Кенесарының жеке басына, көтеріліске деген ха­лық көкейінде жаңа ой қалып­тас­тырып, санада серпіліс тудырды. Сөз басында атап кеткен тарихшы Е.Бекмахановтың белгілі туындысы кітап болып қайта баспа бетін көруі де үлкен жеңіспен пара-пар. Сондай-ақ Кенесары ханның өмірі мен азаттық жолындағы күресі көптеген әдеби-тарихи туындыға арқау болды. Нысанбай ақын «Кенесары-Наурызбай дас­танын» жазып шықса, ХХ ғасырдың басында М.Әуезов «Хан Кене» пьеса­сын көпшілік назарына ұсынды. 1888 жылы Ташкентте шыққан Кенесары ханның ұлы сұлтан Ахмет Кене­сариннің естеліктер жинағы да құнды еңбек болып табылады.

Биыл сонау алмағайып заманда қазақ халқының тағдыры талқыға түскен шақта елін, жерін, тәуелсіздігін сақтап қалу үшін қол бастап, ел басқарған, азаттық жолында құрбан болған Кенесары Қасымұлының т­уға­нына 220 жыл толып отыр. Мағжан ақын «Арқада Бурабайға жер жетпе­­се, Қазақта Кенекеме ер жетпейді» дейді екен. Халқымыздың бүгінде азаттық алып, қазақтың қазақ болып қалуы жолында қасық қанын аямаған батыр тұлғалар өмірі, тағдыры, ерлігі өскелең ұрпаққа барынша насихатталуы тиіс.

Аружан МҰХАНБЕТҚАЛИ