Арық ақсақалы һәм қоғам қайраткері

Бедебеков Серікбай – Сыр өңіріне бел­гілі су мұрабы, атақты арық ақсақалы, айтулы қоғам қайраткері. Әкесі – Бедебек орта шаруаның отбасында тәрбиеленіп, ескіше оқыған, жалынды, жігерлі еті тірі жастардың қатарында болды. Қараөзек болыстығында 1900 жылдардан бастап әртүрлі жұмыстар атқарған. Сол өңірдің белгілі азаматтары Аппаз, Медетбай би, Сауранбай болыс, атақты Лапиндердің балаларымен, тағы басқалармен бірге ел билігінде араласады. Оны қырғи тілді са­­тирик ақын Асқар Тоқмағамбетовтің «Губернатор келе жатыр» деп аталатын де­ректі мақаласынан көруге болады.

Перовск қаласының көп жатақтарының бірі – ұлы жүз, Бәйдібек баба ұрпағы Ошақ­ты аталығы Бедебектің отбасында 1886 жылы шекесі торсықтай бір ұл дүниеге келеді. Әкесі өзіне серік болсын деп Серік­бай деп есімін азан шақырып қойған еді.

Сауранбай болыстың шешімі: «Бірін­ші­ден мейман атқару қаржысын табуға елден түтін пұл жиналсын. Оған барлық ауылнайлар тартылсын. Жол, көпір, адас­тырмас белгілер жасау Есім ауылнай мен Бедебек, Қаңлы Бейсен, Жүсіптерге тапсырылсын». Міне осы жолдарда болыс Сауранбайдың сөзіндегі Бедебек – осы Се­рік­байдың әкесі.

Бедебек ата Сыр өңіріне орыс тәртібі­нің бойлай енгенін түсініп, баласын орысша оқытуға шешім қабылдайды. Серікбай Бедебеков 1896-1898 жылдары Перовск (қазіргі Қызылорда) қаласындағы татар молдаларынан хат танып, сауатын ашады. Осы жылдарда «Ташкент – Орынбор» темір жолын салу жұмыстары басталған еді. Осындағы орыс жұмысшыларымен бірге (екі жаз бойы жалданып) жер өлшеу жұмыстарына қатысады. Орыс жұмыс­шыларының жәрдемімен 1898 жылы Қы­зыл­орда қаласындағы 7 жылдық орыс мек­тебінде оқиды. Соңғы сыныпта оқып жүргенінде «патша саясатына қарсы болды» деп негізсіз кінә тағылып, 1905 жылы мектептен шығарылыпты.

1910 жылға дейін Серікбай Бедебе­ков Перовск уезінде әртүрлі салада жұ­мыстар атқарды. Перовск уезі прис­та­вында тілмаштық қызметін жеті жыл бойы 1917 жылға дейін істейді. Сондай-ақ 1915 жылдан бастап 1917 жылдың ақпан төңкерісіне дейін Перовск уезінде, Ташкент, Ферғана облыстарында әртүрлі жұ­мыстарды атқарды. Төңкерістен кейн Перовск (Қызылорда) қаласына келіп уездік атқару комитетінің мүшелігіне, 1917 жыл­дың 20 желтоқсанында Қара­өзек бо­лысының «Қосшы» одағының төрағасы, 1918 жылы 21 мамырда Перовск жұ­мыс­шы, солдат, шаруа және мұсылман депутаттары кеңесінің шешімімен «Қа­раөзек» болысының «Арық ақсақалы» болып та­ғайындалды.

1919 жылы 19 тамызда уездік съез­дің шешімімен уездік жер-су бөлімінің мең­герушісіне сайланды. Бұған қоса 1920 жылы Түркістан республикасының өлке­лік комиетінің (Нарком зем) жер-су бө­лі­мінің нұсқаушысы болып қосымша қыз­мет атқарды. Осы тұста көшпелі халықты қоныс­тандырып, отырықшылыққа айналдырды. Ташкент манында, Қазалы Перовск уе­зін­дегі істерді басқарды.

Жер-бөліс, қоныстандыру саясаты аяқ­­­тал­ғаннан кейін Сырдария облысы­ның «Ақ­­мешіт» су аймағының гидротехни­гі болып тағайындалды. Сол жылдары Қы­зылорда округіне қарасты Сырдария, Те­реңөзек, Жалағаш аудандарында су ша­­руашылығы бөлімінің меңгерушісі, 37 жыл бойы су сапасы бойынша адал да қажырлы, іскерлік қызмет ете білген С.Бе­­дебеков жер-су шаруашылығын жо­ға­ры органдарынан алғыс, марапаттар алды.

1926 жылы Тереңөзек ауданындағы ұзындығы 25 шақырым болатын «1 Май» каналы қазылып, сағасына тоспа ор­на­тылған. Осы жарма арқылы 3 мың гектар жер суландырылған. «1 Май» каналын қазудағы ерекше еңбегі үшін С.Бедебеков Қызылорда уезінің атқару комитетінің төр­ағасы Рүстемовтің қолынан арнайы куә­лік пен «Омега» күміс сағатын алыпты.

С.Бедебеков 1929-1930 жылдары Таш­­­кент поли­техникумы жанындағы 6 ай­­лық курсын бітірген. 1924 жылы Те­реңөзек, Жалағаш аудандары үшін қаз­дырған «Рсымбек», «Бостандық» 1927 жылы Шиелі ауданындағы «Шиелі» ка­налының суын босқа далаға жібермеу үшін 7 шақырымдық дамбы соқтырса, Жа­лағаш ауданындағы «Бөпехан» каналы, кейіннен «Сталин» каналы, Тереңөзек ау­да­нындағы «Қожаарық» (Бесөзек) ка­на­л­дарын қаздырды. Сырдарияның екі бе­ті­не Қызылордадан «Қаракеткен» стансасына дейін су қаупінен сақтану үшін 120 шақырымдық дамбы қаздырудың басы-қа­сында жүріпті.

1935 жылы тыңнан «Мыңшоқты» каналын қаздырып, «Соркөлге» Сырдария­дан саға, «Тоқалөзек», «Дәурен», «Ақарық» «Көксу», «Шаған», «Жамбас» арықтарын тың­нан қаздырса, бұрынғы ескі арықтар «Қарабауыр», «Маймақ», «Жіңішке», «Бол­тай» арықтарын қайтадан қаздырып, егін­­шілікке пайдаланды.
Серікбай Бедебеков 1967 жылдың 5 мамырдағы естелігіне назар аударайық. «Қазір мына есік алдындағы каналды «Майжарма» дейді. Бұл каналды қазуға 400-ге дейін адам қатысты. Ұзындығы – 20 шақырым. Қазір бұл канал Тереңөзек қыстағы мен көрші ауылдарға ырыс арнасы болып ағуда» делінген естелікте.
Сонымен бірге «Арық ақсақалы» атан­­ған С.Бедебеков өзімен қызметтес бол­ған басшылардың, су мұраптарының есім­де­рін мақтанышпен айтады.

Архивтерде Серікбай Бедебековтің 1926 жылы сызған сызбалары, тың жер­­лерге су шығару тәсілдері туралы ұсы­ныстарды, тасқа басқандай жазып, қал­дырылғаны айтылады. С.Бедебеков мек­тебінен талай маманның ұрпақтары тү­леп ұшты. Өзімен қызметтес болған Ораз­бай Мәлібеков, Мақат Алдамжаров, Қарымсақ Үсембаев, М.Наурызбаев, Ә.Усманов, Е.Қосбармақов, С.Ниязовтар ке­зінде республика су шаруашылығын күріш құрылысы бас басқарма басшысы болған Эрик Христофорович Гукасов (Д.Қонаев басшылығында Қазақстан Үкі­метінің басшысы Б.Әшімовтің орынбасары) Шіркейлі каналының табанын ке­ңейту үшін арнайы Серікбай Бедебеков­пен ақылдасады. Кездесу өз шешімін тап­ты. Шіркейлі каналында су молайып, егін­шілік көлемі артты.

Тарихи кезеңдері:

Серікбай Бедебеков – сауатты, білімді болды. Имандылық, қайырымдылық іс­те­рі­нің ортасында жүрді. Ағарту, халықты са­уаттандыру ісінде ағайынды Лапиндермен жақсы араласты.

Атақты қолөнер шебері Ләтипа Мұ­ңайт­пасқызы мен оның жолдасы оқу-ағарту саласының көрнекті қайраткері Қо­ңырқожа Қожықовпен отбасылық қа­рым-қатынаста болды.

Қоңырқожа Қожықов Қоғалыкөлде «Хан мектебі» атанған білім ордасының не­гізін Лапиндермен бірге қаласқан. Ал Ләтипа апаның АҚШ Президенті Рузвельтке арнайы тіккен костюмі бүгінде ор­талық мұражайда тұр.

Қоңырқожа ата мен Ләтипа апа есім­дері елге белгілі өнер адамдарын тәр­биелейді. Құлахмет – халық су­рет­шісі, Нурахмет – кескіндеп өңдеу архи­тек­турасының ғалымы, Сұлтан Ахмет – кино­режиссер, «Қыз-Жібек» фильмінің авторы.

Серікбай Бедебеков Сыр өңірінің ай­­тулы тұлғаларымен, атап айтқанда халық жазушы­сы Қалтайдың әкесі Мұхамеджан Нүре­кеевпен жақын араласқан. Өңір­де «Қара молда» деген лақап атпен танылған белгілі дін ғұламасы Мұха­меджанның атасы Күдері қожа – қазақ айтыс өнерінің негізін салушы. Абайдың әкесі Құнанбайдың Қарқаралыда аға сұл­тан­дыққа сайлауы кезінде бата беріп лауазымға көтерілуіне өзіндік үлес қос­қан. «Қара молда» Мұхамеджан діни сауатты, бойында ақындық қасиеті, иманы бар талантты жан еді. Мұхамеджан Жаңақорған өңірінде Түркістанға жақын аралықта Айқожа ишан салдырған «Ақ­тас» мешітінде шырақшы болады. Медреседе бала оқытады. 1927 жылы Қалтай ағамыз осы «Ақтас» мешітінің ауласында өмірге келген. Сол уақыттарда осы ша­ңырақта Серікбай Бедебеков қонақта болған. Сәбиге «Қалиолла» деп азан ша­қырып ат қою рәсіміне қатысқанын мақтанышпен айтатын еді. Кейін сол Қал­тай ағамыз қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі, халық жазушысы атанып, есімі бүкіл дүниеге тарады. Ал Мұхамеджан Нү­рекеев «Қара молда» солақай саясат­тың құрбаны, «халық жауы» атанып өмір­ден өтті.

Тағы бір тарихи көріністерді еске ал­сақ. Сырдария өзені тасып, Қызылорда қаласын су алу қаупі төнген еді. Осы кезде Мәскеуде өтіп жатқан партия съезіне қатынасып отырған Дінмұхамед Қонаев­ты арнайы су тасқынын тоқтату жөніндегі комиссияның төрағасы етіп, Сыр бойына жіберді. Сондай-ақ Ташкенттен Түркістан әскери округінің бас қолбасшысы генерал Иванов та өзінің 500 сарбазымен, әскери техникалармен осында болатын. Бірақ су­дың тоқтар түрі жоқ. Бір кезде осы өңір­дің белгілі су мұрабы С.Бедебеков бағыт-бағдар береді.

– Әй шырақтарым, әбден қинал­дың­дар ғой, басшыларың кім? – деп сұрақ қояды.
– Мен, – деп Д.Қонаев жауап береді.

– Сіз кімсіз?

– Мен Дінмұхамед Қонаев үкіметтің орын­­­­­ба­­­сарымын, ал мына кісі Түркістан әс­кери округінің басшысы.

– Ендеше, Қонаев жолдас, маған 20 сарбаз бер, – деп өзінің жоспарын айтады.

Қызылорданың қамысы ұзын әрі сапалы. Сол қамысты жайып, ортасына саз балшықты қойып, бума-рулетка етіп, әр­қайсысын 20 сарбаздың қолына береді. Қатар тұрған тоспа мен су бөгеледі.

– Міне, Қонаев жолдас, бұл сонау Шың­ғыс хан заманынан келе жатқан «Қа­ра­­бура» әдісі, су тоқтады. Сіз жүрген жеріңізде осы әдіс туралы елге айтып жүріңіз, Қонаев жолдас.

Димекең су мұ­рабының ісіне өте разы болып, бауырына басып, құшақтаған. Бұл Сыр өлкесіне есімі белгілі су мұрабы, арық ақсақалы, гидротехник Серікбай Бедебеков еді.

С.Бедебеков өнегелі отбасының тіре­гі болды. Өз ұрпағы Ерғали, Қадиша, Нұр­ғали әке атына кір келтірмей, өмірін жалғастырды. Нұрғалидан тараған неме­ре­лері Әнуарбек, Гүлнәр, Әмірбек, Сапура, Әділбек, Шынар, Ерғалиден Әлия, Шыңғыс, Қадишадан Әлмағамбет, Мұрат­бек, Бейбіт, Кенже т.б. ұрпақтары ата атына дақ түсірмей, туған жерін түлетуге үлестерін қосуда.

С.Бедебековтің өмір жолы Қазақстан Рес­публикасының «Ғұмырнамалық жи­нақ­тар» сериясымен «Қазақ жерінің зия­­­­лы азаматтары» деген жинаққа академик Әлкей Марғұлан, халық жазушы­сы Қалтай Мұхамеджановтармен бір­­­ге енген. «Қазақстанның құрметті гид­ро­­технигі», Мәделхан Нәлібаевтің 2005 жы­лы «Су – өмір шежіресі» ат­ты кі­табында С.Бедебеков туралы ес­те­лік­тер жазылған. Жақында Қор­қыт ата университетінде М.Нәлібаев атын­дағы су шаруашылығында тарихи мұра­жайында С.Бедебековтің бірнеше сурет­тері қойылған. С.Бедебеков жайлы 1970 жылы Қызылорда облыстық «Ленин жо­лы» газетінде, «Жұлдыз» журналында, 1991 жылы, 1992 жылы Тереңөзек ау­дандық «Тереңөзек тынысы» газетінде, 2002 жылы облыстық «Кызылординские вести» газетінде, 2019 жылы облыстық «Сыр бойы» газетінде мақалалар жарық көрді.

56 жыл бойы нәтижелі еңбек еткен Серік Бедебековке бүгінгі су шаруа­шы­лығының ардагерлері атынан Терең­өзек кентінде бір көшенің атын берудің реті келіп тұрған сияқты. Көзі тірісінде С.Бедебеков қоныс еткен жері «Серікбай түбегі» деп аталғанын ескерсек, оның есі­мі Қызылорда, Тереңөзек төрінде тұра­тынына сенім мол.

«Ер есімі – ел есінде» демекші, өт­кенімізді тірілтіп, ерен еңбекті ерлерімізді қастерлей білсек, көреген халықтың ке­меңгеріне жасалған құрметіміз болмақ.

Ержан Уәйіс,
Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі