МАГАТЭ мәліметтері бойынша қазіргі уақытта 31 елде жалпы қуаттылығы 373,7 млрд кВт/сағ құрайтын 415 атом электр блогы жұмыс істейді және 15 елде 61 реактор салынып жатыр.

Атом энергиясының маңызды қуаттары бар елдер: АҚШ (94 реактор), Франция (56 реактор), Қытай (56 реактор), Ресей (36 реактор), Оңтүстік Корея (26 реактор), Жапония (12 реактор).

Анықтама: 2023 жылы ядролық электр қуатын өндіретін ең ірі үш елдің қатарына АҚШ (ядролық электр энергиясының жалпы өндірісінің 31%-ы), Қытай (жалпы көлемінің 16%-ы) және Франция кірді (жалпы көлемі 13%).

Қазір Қытайда – 28 энергоблок, Үндістанда – 7, Ресейде – 4, Түркияда – 4, Оңтүстік Кореяда – 2, Ұлыбританияда – 2 атом электр станциялары салынуда.

МАГАТЭ-нің жаңа шолуында ұсынылған оптимистік сценарий бойынша жаһандық ядролық қуат 2020 жылы тіркелген 393 млрд кВт/сағ 2050 жылға қарай 792 млрд кВт/сағ дейін екі есе артады деп күтілуде.

Дүние жүзіндегі жұмыс істейтін реактор қуатының шамамен 67%-ы (295 реактор) 30 жылдан астам, ал 29%-дан астамы (142 реактор) 40 жылдан астам және 4%-ы (28 реактор) 50 жылдан астам уақыт бойы жұмыс істеп тұр. Станциялардың ескіруіне қарамастан, жұмыс істеп тұрған ядролық реакторлар жалпы сенімділік пен өнімділіктің жоғары деңгейін көрсетуді жалғастыруда. Осылайша, 2023 жылы жаһандық орташа қуаттылық коэффициенті 88% құрады.

Ядролық энергетикалық технологиялар дамып келеді. Соңғы кездегі басты әлемдік трендтердің бірі III/III+ буын энергоблоктарының құрылысы болып табылады. Қазіргі уақытта жұмыс істеп тұрған атом электр станцияларының көпшілігі II буынға жатады, I буын жүйелерінің көпшілігі жұмыстан шығарылды, III/III+ буын реакторлары 20 ғасырдың аяғынан бері жұмыс істеп, салынып жатыр.

III буын реакторлары – II ұрпақ реакторларының эволюциясы нәтижесінде пайда болған ядролық реак­торлар. Бұл реакторлар жоғары отын тиімділігін, жақсартылған жылу тиімділігін, қауіпсіздікте айтарлықтай жақсартуларды (оның ішінде пассив­ті ядролық қауіпсіздікті) және күрделі және техни­калық қызмет көрсету шығындарын азайту үшін құрас­тырылымдарды стандарттауды қамтиды.

III+ буын дегеніміз III буын реакторларының жетіл­дірілген нұсқасы. Олар үш негізгі мәселені шешу арқылы III буын реакторларының конструкцияларына қарағанда қауіпсіздікті жақсартуды ұсынады: қауіпсіздік, шығындарды азайту және жаңа құрастыру технологиялары.

Жаһандық талдауға сәйкес, үшінші буын станция­ларында ауыр апаттың ықтималдығы жылына 10-7 оқиғадан аз, 10 миллион жылда бір ғана апат болуы мүмкін.

Қазақстанда қауіпсіздіктің барлық талаптарына жауап беретін III немесе III+ жаңа буын атом электр станцияларын салу мүмкіндігі қарастырылуда.

Қазақстан Республикасы Энергетика министрлігінің мәліметінше, атом энергетикасы Қазақстан үшін негізгі энергия көзіне айналып, энергетикалық жүйенің тұрақты дамуына ықпал ете алады. «Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасы АЭС құрылысының отандық бизнестің дамуына қуатты серпін беретінін, өйткені атом электр станциясы тұрақты және болжамды энергиямен қамтамасыз ететін негізгі көз болып табылатынын атап көрсетеді.

Қазіргі уақытта Қазақстанда электр энергиясын өндірудің негізгі көзі көмірмен жұмыс істейтін зауыттар болып табылады, олардың үлесіне елдегі өндірілетін электр энергиясының шамамен 70%-ы келеді.

Электр энергиясын тұтынудың жылдық өсімі 3%-ды құрайды, бұл ретте станциялардың көпшілігі 70% тозған. Энергетика министрлігінің болжамы бойынша, 2035 жылға қарай Қазақстанда электр қуатын тұтыну 152,4 миллиард киловатт-сағатқа жетеді, ал жұмыс істеп тұрған станциялар бар болғаны 135 миллиард киловатт-сағат өндіре алады. Бүгінгі таңда электр қуатының тапшылығы Ресейден келетін 1 миллиард киловатт-сағат көлеміндегі ағынмен жабылып отыр. Бұл үшін Қазақстан 20 млрд теңге артық шығын төлеп отыр. Бұл энергетикалық тәуелділікке және елдің энергетикалық нарығының қауіпсіздігінің төмендеуіне әкеледі.

Жаһандық экологиялық күн тәртібін ескере отырып, көмір өндіруді дамыту қазіргі уақытта инвесторлар тарапынан қаржыландырудың жетіспеушілігімен, көміртегі шығарындыларына жоғары айыппұлдар және салықтармен қиындауда. Сонымен қатар, Қазақстан өзіне 2060 жылға қарай көміртегі бейтараптығын сақтау міндеттемесін алған болатын.

Атом электр станциясының құрылысы келесілерге мүмкіндік береді:

1) нарықтағы электр энергиясының тапшылығын өсіп келе жатқан қажеттіліктермен және тозуға байланысты азайып бара жатқан генерацияланған жабдықпен толтыру;

2) электр энергиясының қалыптасқан тапшылығына байланысты тарифтердің сөзсіз өсуіне қарсы әрекет ету;

3) көмірмен жұмыс істейтін жылу электр станцияларының жоғары уыттылығына байланысты экологиялық жағдайды жақсарту;

4) көршілес электр энергиясын жеткізушілерден еліміздің энергетикалық тәуелсіздігін қамтамасыз ету.

Ең алдымен, қазіргі заманғы реакторларда төтенше жағдайлардың туындау ықтималдығы өте төмен екенін және қауіпсіздік жүйелері ықтимал зардаптарды бейтараптандыруды қамтамасыз ететінін атап өткен жөн.

Осылайша, қазіргі заманғы үшінші буын қондыр­ғыларында ауыр апаттың ықтималдығы жылына 10-7 оқиғадан аз, 10 миллион жылда бір ғана апат болуы мүмкін, ЖЭС-те көмірдің жарылу ықтималдығы 8*10-6/жыл – 80 есе жоғары.

Оның үстіне Төтенше жағдайлар министрлігі қазір атом электр станцияларын пайдаланудың әлемдік тәжірибесін зерделеуде.

Қазақстанда апат қаупін барынша азайтатын, қауіпсіздіктің барлық талаптарына сәйкес келетін, соңғы жетістіктер мен әзірлемелерді пайдалана отырып, жаңа буын III немесе III+ атом электр станциясын салу қарастырылуда.

Жаңа буын реакторларының басты ерекшелігі – белсенді және пассивті қауіпсіздік жүйелерінің бірегей үйлесімі станцияны сыртқы және ішкі әсерлерге барынша төзімді етеді. Қазіргі заманғы үшінші буын зауыттары үшін ауыр апаттың ықтималдығы жылына 10-7 оқиғадан аз, 10 миллион жылда бір ғана апат болуы мүмкін. Станциялар құнының 40% қауіпсіздік жүйелеріне бағытталады. Сонымен қатар, Чернобыль атом электр станциясы 1977 жылы, Фукусима атом электр станциясы 1971 жылы салынған болатын және қазіргі атом электр станцияларымен салыстырғанда қауіпсіздігі әлдеқайда төмен ескі ұрпақ реакторлары еді, сондықтан олардың апат қаупі жоғары болатын.

«Күзет қызметі туралы» 2000 жылғы 19 қазандағы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес мемлекеттік қорғауға жататын объектілерді айқындау ережелері және мемлекеттік күзетуге жататын объектілерді инженерлік-техникалық нығайтуға қойылатын талаптар бекітілді.

Ережеге сәйкес атом энергетикасы объектілері, оның ішінде радиоактивті қалдықтары бар аумақтар стратегиялық объектілер қатарына жатқызылады және қорғауға жатады.

Қарапайым сөзбен айтқанда, АЭС аумағына ену шектеулі және мұқият күзетілетін нысан болмақ.

Басқа елдерге электр энергиясын экспорттау мәсе­лесі күн тәртібінде тұрған жоқ. Алдымен өз қажет­тіліктерімізді өзіміз өтеп, ел ішіндегі электр қуатының тапшылығынан құтылуымыз керек.

Бүгінгі таңда дүние жүзінде 62 реактор салынып жатыр, көптеген елдер атом электр станцияларының паркін кеңейту жоспарына кірісті немесе алғашқы атом энергетикасы бағдарламасын әзірлеуде.

Жаңа атом электр станциялары, соның ішінде шағын модульдік реакторлы электр станциялары бола­шақта пайдаланудан шығаруды ескере отырып жобалануда. Басқаша айтқанда, жобалаушылар ядролық энер­гетикалық реакторлардың қалай бөлшектелетінін құрылыс басталмай тұрып-ақ алдын ала жоспарлайды.

Сонымен қатар, МАГАТЭ елдерге пайдаланудан шығару жұмыстарының тиісті техникалық және нормативтік талаптарға сәйкес жүзеге асырылуын қамта­масыз етуге көмектеседі, қауіпсіздік стандарттарын ұсынады және семинарлар, форумдар және миссиялар мен жарияланымдар арқылы үздік тәжірибе алмасуға жәрдемдеседі.

МАГАТЭ өз ядролық энергетика бағдарламасын әзірлеуші және іске қосуды жоспарлап отырған елдер үшін Чернобыль және Фукусима атом электр станция­ларында жасалған қауіпсіздік жүйелерінде болашақ қателерді болдырмауды қамтамасыз ететін қауіпсіздік стандарттары мен ұсынымдарын шығарады.

Атом электр станцияларының жетілдірілген буын­дары қауіпсіздік кілті болып табылады, атап айт­қанда, белсенді және пассивті қауіпсіздік жүйелерін біріктіретін, станцияны сыртқы және ішкі әсерлерге барынша төзімді ететін III+ буын реакторлары бар қондырғылар.

МАГАТЭ сонымен қатар OSART миссияларын жүргізеді, онда халықаралық сарапшылар тобы зауытты пайдалану тәжірибесі мен МАГАТЭ қауіп­сіздік стандарттарының талаптары арасындағы сәйкес­сіздіктерді анықтау үшін пайдалану қауіпсіздігі көрсет­кіштеріне терең шолу жүргізеді.