МАГАТЭ өз ядролық энергетика бағдарламасын әзірлеуші және іске қосуды жоспарлап отырған елдер үшін Чернобыль және Фукусима атом электр станцияларында жасалған қауіпсіздік жүйелеріне сай болашақ қателерді болдырмауды қамтамасыз ететін қауіпсіздік стандарттары мен ұсынымдарын шығарады (Lessons learned).

Атом электр станцияларының жетілдірілген буындары қауіпсіздік кілті болып табылады, атап айтқанда, белсенді және пассивті қауіпсіздік жүйелерін біріктіретін, станцияны сыртқы және ішкі әсерлерге барынша төзімді ететін III+ буын реакторлары бар қондырғылар. Қазіргі заманғы үшінші буын станциялары үшін ауыр апаттың ықтималдығы жылына 10-7 оқиғадан аз – 10 миллион жылда бір ғана апат болуы мүмкін. Станциялар құнының 40% қауіпсіздік жүйелеріне бағытталады. Мысалы, ЖЭС-те көмірдің жарылу ықтималдығы 8*10-6 /жыл. Яғни, көмірдің жарылу ықтималдығы 80 есе жоғары.

Анықтама үшін: Чернобыль атом электр станциясы 1977 жылы, ал Фукусима АЭС 1971 жылы салынған және қазіргі атом электр станцияларымен салыстырғанда апат қаупі жоғары болатын ескі буын реакторлары болған.

Атом электр станциясының сыртқы қабығы табиғи (торнадо, дауыл, 8 баллға дейінгі жер сілкінісі, су тасқыны), техногендік және антропогендік (жарылыс­тар, ұшақ апаттары және т.б.) әсерлерге төтеп бере алады.

Қазіргі станцияларда ыдыраған өнімдердің сыртқа шығуына жол бермейтін күмбез қолданылады. Егер реактор ерісе немесе зақымдалса, күмбез радиоактивті заттардың бөлінуіне жол бермейді. Радиоактивті бөліну нөлге дейін төмендеді.

МАГАТЭ сонымен қатар OСАРТ миссияларын жүргізеді, онда халықаралық сарапшылар тобы зауытты пайдалану тәжірибесі мен МАГАТЭ қауіп­сіздік стандарттарының талаптары арасындағы сәйкессіздіктерді анықтау үшін пайдалану қауіпсіздігі көрсеткіштеріне терең сараптама жүргізеді.

Ядролық энергетикалық әлеуеті жоғары елдерге АҚШ, Франция, Қытай, Жапония, Ресей және Оңтүстік Корея жатады. Мысалы, Франциядағы атом электр станциялары электр энергиясын өндірудің 64%-ға жуығын, Оңтүстік Кореяда – 31%-ды, Ресей мен АҚШ-та 18%-ға жуығын, Қытайда – 5%-ды және Жапонияда – 5,5%-ды құрайды.

Осылайша, әлемде энергетикалық балансында атом энергетикасының үлесі 100 пайызға жететін бірде-бір мемлекет жоқ.

Қазақстанда атом электр станциясының құрылысы 2035 жылға қарай елдің энергетикалық балансындағы атом энергетикасының үлесін 12%-ға дейін арттырады. Бұл ретте көмір жағу арқылы өндірілетін энергияның үлесі қазіргі 61%-дан 40%-ға дейін төмендейді.

Атом электр станциясының құрылысы Қазақстан­ның энергетикалық балансындағы көмір энергиясының үлесін азайтады. Бұл қазіргі уақытта әлемдегі ең жоғары энергия көзі болып табылады. Осылайша, атом электр станциясының құрылысы 2060 жылға қарай көміртегі бейтараптығына қол жеткізудің қабылданған Стратегиясын жүзеге асырудың негізгі қадамы болмақ.

Сонымен қатар, 2023 жылы Қазақстан Ресейден шамамен 100 млрд теңгеге 3,4 млрд кВт/сағ электр энергиясын импорттағанын айта кеткен жөн. Электр энергиясын сатып алудың орташа көтерме бағасы 1 кВт/сағ үшін шамамен 28 теңгені құрады. Белгіленген жоспардан тыс сатып алу кезінде құн екі есеге артады, бұл оның қымбаттығына байланысты соңғы тұтынушылары тұрғындар мен бизнеске кері әсерін тигізеді.

Атом электр станциясында өндірілетін электр энергиясының құны басқа энергия көздерімен салыстырғанда жоғары болмайды, өйткені ондағы отынның бағасы тұрақты және энергия сыйымдылығы жоғары, сондай-ақ станцияның қызмет ету мерзімі 60 жылды құрайды, оны 80 жылға дейін ұзарту мүмкіндігі бар. Тариф вендорлармен келіссөздер жүргізіп, жобаны жүзеге асыру шарттарын талқылағаннан кейін және жобалық құжаттаманы әзірлеуден соң анықталады. Бұл талқылаулар мен құжаттаманы дайындау жобаның барлық экономикалықжәне техникалық аспектілерін ескере отырып, әділ және бәсекеге қабілетті бағаны белгілеуге көмектеседі.

2035 жылға қарай қосымша электр энергиясына деген қажеттілік 33,2 млрд кВт/сағатқа артады.

Қазақстан табиғи уранның барланған қоры бойынша әлемде екінші орында. Барлық барланған әлемдік қорлардың 14%-ға жуығы Қазақстанның тереңдігінде шоғырланған, оның 70%-ы экологиялық таза әдіс жерас­ты сілтілеумен өндіруге жарамды.

Бүгінгі таңда Қазақстан әлемдік өндірістің 40%-ға жуығын өндіріп, уран өндіруден әлемде бірінші орында тұр.

Елімізде «Үлбі металлургиялық зауыты» АҚ базасында дайын ядролық отын шығаратын зауыт жұмыс істейді. Қазақстанда атом энергетикасын дамытудың ғылыми-зерттеу базасы да бар.

Осылайша, бізде атом электр станциясын салу үшін барлық объективті алғышарттар орын алған: уранның бай қоры, оны өңдеудің дамыған инфрақұрылымы, сондай-ақ қуатты ғылыми база.

Қазіргі уақытта электр қуатының тапшылығы елдің оңтүстік аймақтарында байқалады, 2023 жылдың соңында ол 3,1 млрд кВт/сағ құрады.

Бүгінде бұл өңірлердегі электр қуатының тапшы­лығы солтүстіктен келетін ағынмен жабылуда. Еліміздің оңтүстігінде электр энергиясының жаңа көз­дерін енгізбесе, тапшылық жыл сайын орта есеппен жылына 3%-ға өседі.

Осыған байланысты атом электр стансасын салу эконо­микалық тұрғыдан ең тиімді шешім болып табылады.

Сонымен қатар, атом электр станцияларының құрылысы мультипликативті әсер береді. Мәселен, жобаны іске асыру кезеңінде 8 мыңға жуық жұмыс орны құрылса, стансаның жұмысы кезінде 2 мың адам жұмыспен қамтылады. Сондай-ақ, АЭС-тегі әрбір жұмыс ілеспе салаларда 10-ға дейін жұмыс орнын ашады, бұл еңбек нарығына айтарлықтай оң әсер етеді.