Адам әдетті қалай қалыптастырады?

Тұрақты түрде «Мен оқыған бір кітап» айдары аясында оқырман қауымға сан түрлі бағытта жазылған кітап жөнінде кеңінен ақпарат беріп келе жатқандығымыз баршаға аян. Көзі қарақты оқыр­манның талғамына сай, рухани құндылыққа толы кітаптың мазмұның барынша насихаттау құ­зі­реті­мізде. Бұл жолы – адами болмыс­ты қа­лып­тастырудың негізгі қағидатын суреттей білген амери­ка­лық жазу­шы Джеймс Клирдің «Атом әдеттер» атты кітабын көпшілікке таныстыруды жөн көрдік.

Кітаптың мұқабасында «Жақсы әдетті үйрен, жаман әдеттен жирен» деген қанатты сөз жазылған екен. Расында, адамның бойын­дағы кез келген әдетті қалыптастыруды көз­дейтін жазушы әрбір еңбегін оқырманға түсінікті тілде жазып шыққан. Осы күні 1 миллионнан аса данасын әлем халқы сатып алған кітап басты ұстаным тізбегі мен 4 ереже аясында жазылған. Алғаш қаламгердің адам болмысындағы әдетті толық зерттеуіне өзінің денсаулық жағдайы әсер еткен. Мектеп қабырғасында оқып жүріп бейсбол таяқ­шасынан жарақат алады. Басынан ісік табылып, төсекке таңылған ол – өмір сүруге деген құлшынысын арттыра түседі. Осылайша, қаламгер жаман әдеттен арылып, жақсы әдетке бейімделу жолына қадам жасайды. Бойындағы дертті жеңіп шығады. Әдетті қалыптастырудың формуласы мен моделін ойластырған қаламгер әрбір адам  стимул, қалау, реакция, марапат арқылы қарым-қа­біле­тін, жүріс-тұрысын дамыту керектігін алға тар­тады.

Негізінен, данқты қаламгер ұсақ-түйек әдет­тің көмегіменкеремет нәтижеге қол жет­кізуге болатындығын дәлелдеген. Күнде­лікті адам 1 пайызға өзін жетілдіре отырып, жыл аяғында 37 пайызға бұрынғысынан жақсаруға ұмтылады екен.

– Жетістіктер –  уақыт өте  қалыптасқан әдеттердің көрінісі. Сіздің қаржылық жағда­йыңыз  – ақша жұмсау әдетіңіздің нәтижесі. Дене салмағыңыз – тамақ жеу әдетіңіздің нәтижесі. Біліміңіз – оқуға құштарлық ту­ғызған әдетіңіздің нәтижесі. Үйіңіздің  үнемі шашылыпжатуы – үй жинауға әдет­тен­бегеніңіздің нәтижесі. Нені үнемі қайтала­саңыз, соның нәтижесін аласыз. Өмір со­ңында қандай адам болатыныңызды болжау үшін кішкентай жетістіктер мен байқамай жіберген аз-маз қателіктерден түзелген траек­торияға көз жүгірту жеткілікті. Сонда бойдағы әдеттердің он, жиырма  жылдан кейін қандай нәтижеге жеткізетінін түсінесіз. Табыс пен сәтсіздік  арасын уақыт  алшақтата түседі. Сіз осылардың қайсысына көбірек күш салсаңыз, уақыт соның нәтижесін арттырады, – дейді қаламгер.

Шындығында, қаламгер әдетті қылыш­тың екі жүзіне ұқсатады. Жақсы әдет өрге жетелейтіндігін, жаман әдет орға жығатын­дығын нақты фактор ретінде алған. Арнайы  кесте арқылы  әдеттің оң және кері әсе­рін тізбектеген зерттеуші жұмыстың өнімді­лігін, білім арта­тындығын,  күйзелістің көбейе­тін­дігін,  жаман ойлар жиілейтіндігін, қарым-қа­ты­нас дамып,­ агрессия күшейетіндігін мысал ретінде кел­тір­ген.

– Адамның өз болмысы туралы пайы­мы санасына мықтап орныққан сайын оны өз­герту айтарлықтай қиындай береді. Өйткені оған қанша­лықты қате екенін біліп тұрса да, өзінің ішкі ұйғарымына  сеніп,  өзі туралы пайымына сәй­­кес әрекет еткен  әлдеқайда ыңғайлы. Жақсы әдеттерді саналы көзқараспен  қабыл­да­ған­да  ғанабелгілі мәнге ие болады, бірақ бол­мы­сыңызға қайшы келсе, оларды оларды орындату қиынға түседі. Шын мәнінде, қандай да бір әдетті қалыптастырып, оны болашақта ұзақ уақыт бойы ұстануға кедергі – өзіңіз туралы пайымыңыздың сол әдеттермен сәйкеспеуі. Сондықтан сіз өзіңізді болмысы өзге тұлға ретінде елестете алмайсыз, – дейді зерттеуші.

Иә, кітапты оқу барысында адамның мінез-құлқына байланысты бірнеше тұжырымдарды кезіктірдік. Бойдағы таптаурын болып қа­тып қалған әдеттер өзгеріске ұмтылуға қиын­дық соқтырады. Жылдар бойы желімдей жа­бысқан жаман әдеттің болмысты жақсы жағы­нан дамытуға кедергі келтіреді. Демек, жазу­шы­ның тағы бір тұжырымына сүйенсек,  басқа адамға айналудың қарапайым ғана жолы – мінез-құлықты өзгерту болып табылады. Әр­бір адам жаңа болмыс жаңа асуларды бағын­дыруды талап ететіндігін білген абзал.

Өз кезегінде Джеймс Клир әдеттердің есеп картасын жасап шығарады. Күнделікті қа­рапайым адамның жасауға тиісті іс-әрекетін тізбектеп, әдетті қалыптастыру жолдарын айшықтап берген. Таңда оянғаннан бас­тап, ұйқаға кетерге дейін уақытты жос­пар­лау арқылы жақсы әдет пен жаман әдетті бақылауда ұстауға болады. Жалпы, көп­ші­ліктің адами болмысы мен әдетін жақсар­туға, толықтай өзгертуге қоршаған орта да тікелей әсер етеді. 

Негізінен, әдет қалыптастырған уақытта жаныңыз қалайтын бір іспен үнемі айналысу керек­тігін ұмытпаған жөн. Сонымен бірге отбасы мүшелері мен достардың арасындағы берік байланыс әдет пен болмысты түзеуге көмектеседі.

– Жақсы әдет қалыптастыру үшін не іс­теу керек деп сұрайтындарға тиімді бір жолын ұсынамын. Ол үшін жаныңыз қалағаніс-әркеттерді қабылдай алатын ортаның бір мүшесі болуға талпыныңыз. Егер асы­ңыз­дағылар  күн сайын сіздің әрекетіңізді  қай­таласа, жаңа әдет қалыптастыру оңайға со­ғады, – дейді Джеймс Клир. 

Адам болмысына тереңнен үңілген жазушы жаман әдеттердің себебін табу жолдары, одан арылу бағытын қарастырады. Шын мәнінде, кітапта жазылған кез келген ереже адамның бойындағы әдеттерді қалып­тастыруға мүмкіндікті арттырады. Сондықтан адами құндылықты, болмысты жақсартуға байланысты тұжырымдар өз өзектілігін жой­майды. Өмір дағдысын жақсарту үшін күн­делікті өзгерісті өзгеден күтпеу керек, өзі­мізден бастаған дұрыс. Әрбір ұстанымның артында ұлы мақсаттар тұрады. Арман-мақсатқа қол жеткізу үшін іс-әрекетімізді, бойымыздағы әдетімізді оңынан түзеуге күш салғанда өзіндік жемісін береді.
Өз кезегінде біз Джеймс Клирдің «Атом әдеттер» атты кітабының толықтай құпиясын ашқан жоқпыз. Оны бір мақалаға жүк ету де мүмкін емес. Ойлы оқырман кітапты оқу  арқылы өміріне түгелдей өзгеріс жасайды деп сенеміз.

Балтабай ОРДАБЕКОВ