«Асығыстық танытпайық»: Латын әліпбиіне қашан көшеміз?

Осыдан бес жыл бұрын «Қазақ әліпбиін кириллицадан латынға көшіреміз» деп, ол туралы арнайы жарлық қабылданғаны естеріңізде болар?! Сол кезде халықтың пікірі екіге жарылып, бір топ латын қарпіне көшуде қорқыныш басым екенін білдірсе, бір топ бұл нағыз сындарлы шешім екенін айтты.

Ғалымдар тобы «Ұзақ жыл бо­дан­дықтың бұғауында, саясаттың сал­қынында қалған Қазақ елі үшін кириллицадан құтылып, әлемдік өр­кениетке негізделген латын әліп­биіне көшу ежел­­гі арман болғаны даусыз. Жалпы, кириллицадан латын алфавитіне көшу – еліміз Тәуелсіздік алған ал­ғашқы жылдардан бері дүркін-дүркін көтеріліп келе жатқан мәселе» десе, үлкендер жағы «латын қарпінде жазу­ға ілесе алмай, сауатсыздық бе­лең алады» деп топшылады. Десек те еш­­­қандай нақты әліпби мен емле-ере­желер ресми түрде қолданысқа енбей тұрып, жарнамаларды латын әріп­­терімен беру «сәнге» айналып шы­­­­ға келді. Тіпті басылым беттері латын қарпінде тақырып беріп, сауда орталықтары атауын өзгертіп те жатты.

Негізінен Елбасы Н.Ә.Назарбаев 2017 жылғы 26 қазанда «Қазақ тілі әліп­биін кириллицадан латын графи­касына көшіру туралы» Жарлыққа қол қойған болатын. Және жоспар бойын­ша жүріп отырған жағдайда, осы уақытта кітаптар латын тілінде қайта басылып, мектеп қабырғасын енді аттаған бүлдіршіндер латын қар­пін игеруді бастауы керек еді. Яғни жаңа­шылдыққа біртіндеп көшуді іс жүзінде жүргізу қажет болған. Бірақ бүгінде оның бірі де жүзеге асырылып жатқан жоқ. Себебі әлі күнге латын әліпбиінің нақты нұсқасы қабылданбады. Әліп­биді толықтай өзгерту 2025 жылға жоспарланған. Айтпақшы, «латынға көшу кешеуіл­деді» деп жар салу да орынсыз ба дейсің. Себебі бұл мә­се­ленің көтеріл­геніне бес жыл ға­на болған жоқ. Бұл осыдан 15-20 жыл бұрын да сөз болып, мәселеге айнал­ған, содан бері нақтыланбай, кейінге қалып келе жатқан тақырып екені белгілі.

Тіл саясаты комитетінің дерек­тері­не сүйенсек, ағымдағы жұмыстар ғалымдар мен лингвист мамандардың қатысуымен жүргізіліп жатыр. Алайда, талқылау мен талдау қанша жылды қажет ететіні нақты белгісіз. Ал халық­аралық қазақ тілі академиясының президенті Ерден Қажыбек ғалымдар бір пікірге тоқтағанын, бірақ мәселе тек ғалымдармен ғана шешілмейтін болған соң, бұл шаруа созылып кет­кенін айтады.

«Бұл мәселеге билік араласып кетті. 1-ші, 2-ші және 3-ші нұсқалары – жоғарыдан түскен әліпбилер. Ғалым­­дардың оған ешқандай қатысы жоқ. Ал ғалымдардың пікірі өте қара­пайым. Қазақ тілінде 28 дыбыс бар. Сол 28 дыбысқа 28 таңбаны қою керек. Осы мәселені біз жасай алмай жатырмыз. Өйткені әлі де сол ғалым­дардың пікірі толық ескерілмей жатыр» дейді Халықаралық қазақ тілі академиясының президенті Ерден Қажыбек.

«Ұлытауда Мемлекет басшысы жан-­жақты қарастырып, зерттеп, зер­делеу жұмыстарын тапсырды. Бір әріп, бір дыбыс принципі не­гі­зін­де әзірленген диакритикалары бар. Диакритика дегеніміз – мынау үстіндегі таңбалары бар белгі­­лер. Асты­нан белгіленетін секілді жал­пы осындай юникодтар болып таныла­тын таңбалар алынған болатын. Енді бұны ғалымдармен де әрі қарай жал­ғастырамыз. Қазір ғалымдар арасында екі бағытта талқылау жүріп жа­тыр. Біріншісі, ғылыми бағытта. Яғни қай дыбысты қалай таңбалаймыз деген мәселе болса, екіншісі, жазу емле­сі туралы. Енді, латын әліпбиі сүзгіден толық өткеннен кейін ғана қоғам алдына ұсынылмақ» деген Ғылым және жоғары білім министрлігі Тіл саясаты комитеті төрағасының орын­ба­са­ры Ғабит Абзалбек әліпбидің соңғы нұс­қасы бекітілмей жатқанына сая­сат­тың еш қатысы жоқ екенін айтады.

Айта кетейік, Мемлекет басшы­сы жақында Ұлытау облысында өт­кен Ұлттық құрылтай отырысында латын әліпбиіне көшу мәселесін пы­сық­таған болатын. «Тілге байланыс­ты тағы бір маңызды мәселе – латын әліпбиіне көшу туралы. Кейбір қоғам өкілдері біз әлі күнге дейін кириллицадан арыла алмай жатырмыз деп алаңдаушылық білдіруде. Бірақ, ең алдымен, бұл лингвистикалық тұрғы­дан өте күрделі мәселе. Осыны жақсы түсінген жөн» деді Қасым-Жомарт Тоқаев. Сондай-ақ Президент бұған дейін екі рет латын графикасына көшуге тырысқанымызды айтты. Алайда бұның соңы сәтті болған жоқ.

«Қазақ тіліне қатысты алаңдау­шылық елдегі жағдайды дұрыс түсін­­бегеннен туындап отыр. Қазақ мем­лекеті аман тұрғанда, қазақ тілі жасай береді. Бұған ешқандай күмән болмауы керек. Біздің елде ұлтына, тіліне бола ешбір азаматтың құқы шектелмеуге тиіс. Әйтпесе, қоғамда жанжал тууы мүмкін. Ел ішіне іріткі түскенін қалайтындар осыны тілеп отыр. Сондықтан тіл мәселесі бойын­ша бәріміз ұстамдылық танытуымыз керек деп ойлаймын. Бұл сырт көзге ұлтымыздың өз болашағы­­­на деген сенімсіздігі, тіпті әлсіздігі сияқ­ты көрінеді. Баршамыз тілге құрме­ті­міз­ді құр сөзбен емес, нақты іспен көрсетуіміз керек» деген Мемле­кет басшысы бұл мәселеде асығыстық танытудың орынсыз екенін айтады. Сондай-ақ тіл білімі институтына қа­зақ тілінің жаңа орфографиясы туралы арнайы еңбек әзірлеуді тапсырған.

Не десек те, көпшілік латын графикасына көшу заман талабы деп бұл бастаманы қолдап отыр. Бірақ, бір мезетте бәрін басқа қаріпке кө­ші­ре салу да мүмкін емес шаруа. Бұн­дай тарихи маңызы бар шешімге үл­кен дайындықпен, жан-жақты әрі те­­рең талдау жасап, зерттеу жүргізіп барып келген абзал.

Аружан МҰХАНБЕТҚАЛИ