Теңге төрге шыққан күн
Биыл мемлекеттің егемендігін айшықтайтын басты құндылықтардың бірі – төл теңгенің айналымға енгеніне 26 жыл. Тәуелсіздікке қол жеткеннен кейін Елбасы – Қазақстанның Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаев ел экономикасының темірқазығы төл валютаны енгізу туралы Жарлыққа қол қойды.Дербес қаржылық-экономикалық жүйе жасауға талпыныс жасалған уақыт – 1993 жылдың 12 қарашасы. Осы күні Жарлыққа қол қойылып, үш күннен кейін Қазақстанның ұлттық валютасы – теңге айналымға енді. Ең алғашқы төл теңгемізде қазақтың ұлы ойшылдары, күйші-ақындары мен хандарының бейнесі бейнеленді. Атап айтқанда, қазақ валютасында Әл-Фараби, Сүйінбай, Құрманғазы, Шоқан, Абай, Әбілқайыр мен Абылай хандардың суреті болды. Төл теңгеде тарихи тұлғалардың таңдалуының өзі тегін емес. Бұған қатысты Ұлттық банктің тұңғыш төрағасы болған Ғалым Байназаров «Егемен Қазақстан» газетіне берген сұхбатында:
– Президент «Жаңа ғана тәуелсіздігін алған елміз. Бізді, тіпті өзгелер саяси картадан да таба алмайды. Сондықтан ең бірінші номинал ең танымал – әлем білетін қазақ болуға тиіс», – деді. Сол себепті негізгі валюта – 1 теңгелік банкнотқа Әл-Фараби бабамыз бейнеленсін деген ұйғарым жасалды, – деген.
Алғашқы төл теңгеміз Ұлыбританияның әйгілі «Харрисон және ұлдары» фабрикасында басылып шыққан. Тұманды Альбион елінен ұлттық валютаны Қазақстанға жеткізу құпия жолмен жүргізіліпті.
– 7 миллион доллар тауып, ақшамыздың қалған бөлігін шығаруға қажетті шығынды төледік. Төрт «ИЛ-76» ұшағын жалдап, ақшамыздың 60 процентін тасып алдық. Бұл өте құпия операция еді. Құжаттарға «Мемлекет басшысының салынып жатқан резиденциясына керекті мүлік» деп жазылды. Оған дейін облыстарда жерасты қоймаларын жасатып қойдық. Төрт ұшақ Лондон – Орал бағытына, одан әрі облыстарға апта сайын он сегіз рейс жасап тұрды. ҰҚК басшыларының бәрін операцияны табысты өткізуге жұмылдырдық. Ең қиыны – ақшаны барлық банктерге, аудандарға жеткізу болды. Ол сегіз күн ішінде атқарылды. Бәлкім, дүниежүзінде жаңа ақшаны енгізу тап осылай тез әрі табысты жүзеге асырылмаған шығар, – деген өз естелігінде Нұрсұлтан Назарбаев.
Валютаға қатысты қажетті жабдықтар мен заманауи технология алынған соң теңге өз елімізде шығарыла бастады. 1995 жылдың мамырында тұңғыш банкнот фабрикасын Тұңғыш Президент өзі барып ашты. Содан бері банкнота Ұлттық банктің Алматыдағы Банкнот фабрикасында, ал монета Өскемендегі Монета сарайында шығарылып келеді.
2006 жылы теңгеміздің кескіні түбегейлі өзгерді. Ұлттық валютадан тарихи тұлғалардың бейнесі алынып, банкноттар бірыңғай стильде шықты. Онда заман талабына сай өзгерген әсем Қазақстанның қазіргі келбеті айшықталды. 3 теңгелік номинал жоғалып, 1-ден 100 теңгеге дейінгі қағаз ақша темір теңгеге айналды.
Қазіргі қолымызда жүрген қазақ ақшасы ерекше дизайнымен көз тартады. Тіпті ерекше үлгідегі ұлттық валюта байқауларда топ жарып, ең үздік банкнот атағын иеленіп келеді. Мәселен, халықаралық банкнот қоғамдастығы интернет-дауыс беру арқылы «2011 жылғы ең үздік банкнот» атағын Қазақстан Тәуелсіздігінің 20 жылдығына арналған номиналы 10 000 теңгелік ескерткіш банкнотына берген болатын. Ал келер жылы «Қазақ Елі» сериясынан шыққан 5 000 теңгелік банкнот екінші рет «2012 жылғы ең үздік банкнот» атағын иеленді. Түркі жазба ескерткішіне арналған 1 000 теңгелік «Kүлтегін» ескерткіш банкноты «2013 жылғы ең үздік банкнот» атағын жеңіп алды.
Мемлекеттіліктің басты құндылығы – төл теңге заман талабына сай өзгеріп келеді. Ширек ғасырдан аса уақыт қолданыстағы валютамыз қанша сындарлы кезеңдерден өтсе де өз құндылығын жойған жоқ. Қазақ елі мәңгілікке ұмтылғанын ескерсек, төл теңгеміз де егемен елмен мәңгі жасай бермек.
Е.БЕРКІНБАЕВ
