Кәсіпкерлердің құқығы қорғалады

Кәсіпкерлік азаматтық-құқықтық реттеу объектісі болып табылады. Азаматтық құқықтың нормалары кәсіпкерлік саласында пайда болатын құқықтық қарым-қатынасты ғана реттемейді, онда кәсіпкерлердің құқығы мен заңды мүддесін сыбайлас-жемқорлықтан қорғауға бағытталған бірқатар нормалар бар.

Қазақстан Республикасының Азаматтық ко­дексі жадталған жүйе құратын заң болып табылады, ол мүліктік және жеке мүліктік емес қатынастың барлық ауқымын реттейтін құқықтық негіз болып қызмет етеді, нарықтық экономика жағдайында дамиды.

Азаматтық құқықтарды қорғауды сот, төрелiк: құқықтарды тану; құқық бұзылғанға дейiн болған жағдайды қалпына келтiру; құқықты бұзатын немесе оның бұзылу қаупiн туғызатын әрекеттердің жолын кесу; мiндеттi заттай орындатуға ұйғарым шығару; залалдарды, тұрақсыздық айыбын өндiрiп алу; дау айтылатын мәмiленi жарамсыз деп тану және оның жарамсыздығы салдарын қолдану, моральдық зиянның өтемiн төлету; құқықтық қатынастарды тоқтату немесе өзгерту; мемлекеттiк басқару органының немесе жергiлiктi өкiлдi не атқарушы орган­ның Қазақстан Республикасының заңна­масына сәйкес келмейтiн актісін жарам­сыз немесе қолдануға жатпайды деп тану; азаматқа немесе заңды тұлғаға құқықты иеленуі­не немесе жүзеге асыруына кедергi келтіргені үшiн мемлекеттiк басқару органы­нан немесе лауазымды адамнан айыппұл өндiрiп алу арқылы, сондай-ақ Қазақстан Респуб­ликасының заңнамалық актілерінде көзделген өзге де тәсілдермен жүзеге асырады.

Кәсіпкерге Қазақстан Республикасы Аза­маттық кодек­сінің 2-бабымен танысу қажет, онда азаматтық кодекстің негізгі қағидаларының біреуі бекітілген – кім болса да жеке істерге араласпауы. Бұл қағиданың мағынасының бірі – билік және басқару органдарына кәсіпкерлер өз мүлкіне қалай билік жүргізіп, өз пайдасын бөліп, кірісін пайдаланып жүргеніне ықпал жасауға тыйым салынуы. Осы қағидаға сәйкес сондай-ақ ешкімнің рұқсатын, келісімін алу, ақпарат беру қажет емес, егер осыған ұқсас талаптар тікелей заңмен бекітілмесе.

Біріншіден, кәсіпкерлік түсініктің мағы­насын түсіну қажет. Қазақстан Респуб­ликасы Азаматтық кодексінің 10-бабы келе­сідей анықтама береді: «Азаматтардың, қандастардың және заңды тұлғалардың мүлікті пайдалану, тауарларды өндіру, сату, жұмыстарды орындау, қызметтерді көрсету арқылы таза кіріс алуға бағытталған, жеке меншік құқығына (жеке кәсіпкерлік) не шаруашылық жүргізу немесе мемлекеттік кәсіпорынды жедел басқару құқығына (мемлекеттік кәсіпкерлік) негізделген дербес, бастамашылық қызметі кәсіпкерлік болып табылады. Кәсіпкерлік қызмет кәсіпкер атынан, оның тәуекел етуімен және мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылады.

Екіншіден, кәсіпкер Қазақстан Республи­касы Азаматтық кодексінің 10-бабының 3-тар­мағын зерттеуі керек, онда кәсіпкер­лерді қор­ғау және қолдау тәсілдері қаралады:

1) кәсіпкерлік қызметті, қызметтің лицен­зияланатын түрлерінен басқа, ешкімнің рұқ­сатын алмай-ақ жүзеге асыру мүмкіншілігі.

2) кәсіпкерліктің барлық түрлерін эконо­миканың барлық саласында бір тіркеу органда шамасынша жеңіл тіркеу тәртібі.

3) мемлекеттік органдармен жүзеге асы­рылатын кәсіпкерлік қызметті тексеруді заңнамалық актілермен шек­теу. Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қыз­метті және бақылау-қадағалау функцияларын жүзе­ге асыратын органдардың қызметін реттейтін нор­мативтікқұқықтық актілердің көптеген саны қабылданған. Кәсіпкер оларға оның қызметін тексерумен байланысты сұрақтар пайда болған жағдайда жүгіне алады. Тексеріс тағайындалғаны туралы акті негізінде тек қана бір тексеріс жүргізіледі. Тексеріс тек қана тексеріс тағайындалған актіде көрсетілген лауазымды тұлғамен (тұлғалармен) жасалады.

1) кәсіпкерлік қызметті заңнамалық актімен қарастырылған негіз бойынша шығарылған сот шешімі бойынша еріксіз тоқтату. Кәсіпкерлік қызмет кез-келген негіз бойынша тоқтатылуы мүмкін. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 49-бабы заңды тұлғаның сот шешімі бойынша таратылу жағдайларын қарайды:

– банкрот болған;

– заңды тұлғаны құру кезiнде заңдардың түзетуге келмейтiн сипатта бұзылуына жол берiлуiне байланысты оны тiркеу жарамсыз деп танылған;

– орналасқан жері бойынша немесе нақты мекенжайы бойынша заңды тұлға, сондай-ақ заңды тұлға бір жыл ішінде оларсыз жұмыс істей алмайтын құрылтайшылар (қатысушылар) және лауазымды адамдар болмаған;

– қызметін заңнаманы өрескел бұза отырып жүзеге асырған: заңды тұлғаның жарғылық мақсаттарына қайшы келетін қызметті үнемі жүзеге асырған; қызметін тиісті лицензиясыз не заңнамалық актілерде тыйым салынған қызметті жүзеге асырған;

– басқа да заңнамалық актілерде көзделген жағ­дайларда таратылуы мүмкін.

5) мемлекеттік органдарды, лауа­зым­ды тұл­ғаларды, сондай-ақ басқа тұлғаларды және ұйым­дарды кәсіпкерлер алдында олардың қыз­ме­тіне заңсыз кедергі жасағаны үшін заң­нама белгілеген мүліктік жауапкершілікке тарту.

Қазақстан Республикасы Азаматтық кодек­сінің 922-бабы мемлекеттік органдармен, жергі­лікті өзін-өзі басқару органдарымен, сон­дай-ақ олардың лауазымды адамдарымен келті­рілген зиян үшін жауапкершілік қарас­тырылады. Мемлекеттік органдардың заң­на­малық актілерге сәйкес емес актілер шы­ғарғаны нәтижесінде келтірілген зиян сот шешімі негізінде, акт шығарған органдардың, лауазымды адамдардың кінәсіне қарамастан, орнын толтыруға жатады. Зиян орны мемле­кет­тік қазына есебінен толтырылады.

Лауазымды адамдардың, мемлекеттік ор­гандардың әкімшілік басқару саласындағы заң­сыз іс-әрекеттерімен (әрекетсіздігімен) кел­тірілген зиян орны осы органдардың би­лігінде тұрған ақша есебінен жалпы негізде толтырылады.

Д. Ұзақбаев,

Сырдария аудандық

прокуратурасының прокуроры