Әбілда бақсы
Көне дәуірден келе жатқан бақсылық, әлемдегі әртүрлі халықтардың бәрінде кездеседі. Ал қазақ бақсылары ел ішінде аса құрметтеліп, олар түпсіз білімнің иесі деп саналған. Олар келешекті болжайды, құпияның сырын ашады, адамның ойын тауып, оның келешегін айта алатындай қасиетке ие.Ел аузындағы бақсылар туралы әңгімелерге зер салсақ, олардың сырт пішіне де, мінез-құлқы да айрықша сипатталады. Бақсы – күнделікті өмірге селқос қарайтын, сырт пішініне көңіл бөлмейтін адам. Ол бір жерде тұрақтамайды, ел-елді аралап жүреді. Олар сөзшеңдікке үйір емес, көпшіліктен, әсіресе у-шуы көп жиыннан аулақ жүреді.
Бақсылық қасиет тұқым қуалайды, кейде жай адамға да қонады. Сондай жанның бірі – Тереңөзек өлкесінің тумасы, халық Әбілда бақсы атап кеткен белгілі Қайқы батырдың немересі Есжанұлы Әбілда. Ол бүгінгі Қалжан ахун ауылының шығыс жақ бетіндегі «Қайқының талы» аталып кеткен жерде 1910 жылы туған. Әбілда Қайқы батырдың үлкен ұлы Есжанның Ақсалы атты бәйбішесінен туады. Ақсалы кешегі Кеңес Одағының батыры Нағи Ілиясовтың апасы болып келеді.
Әбілданың жасы 13-тен асқанда бойына қасиет қонып, оны дұрыс ұстай алмаған баланың тағдыры күрт өзгеріске ұшырай бастайды. Жалаң аяқ, жалаң бас, үсті-басына да қарамайды, мінез-құлқы тұрпайыланып, көпшілікке қосылмай, бөлектенген. Ағайын-туыстан безіп, ел-елді аралап кетеді. Әбден азып-тозып, аязды күндері аяғының үсігенін де сезбей жүргенде тамағына салқын тигізіп алады. Ауырған күйі көмескілеу көрінген бір ауылдың шеткі үйіне түсіп, есінен тана ұйықтап кетеді. Қай шама екені белгісіз, сылдырлап аққан судың арғы жағынан «Тұр балам, сен енді еліңе емшілік, көріпкелдікпен қызмет ететін боласың» деген дауыс естиді. Содан оянып, таңда қылаң бере бастаған уақытта үйден шығып жүре береді. Осы сәттен бастап бойына біткен қасиетімен жүрген жерінде кездескен сырқат кісілерді емдей бастаған. Алайда бойындағы бұрынғы дөрекі мінездігі, күнделікті өмірге селқостығы, бір жерде тұрақтай алмайтындығы еш өзгеріссіз қалады.
Жұрт секілді отау құрғанымен жанұяда тұрақсыз болып бірнеше мәрте некелі болған. Балалары шетіней берген. Ел ішінде Әбілда бақсы атанған жанның алыс-жақын ауылдарға аты таныла бастайды. Тіпті ол қатты аязды күндері дария суына түсетінін көрген жұрт таңғалатын болған.
Бақсы өзінің туған інісі Жақсылықтың Дәме атты қызын жастайынан асырап, бауырына басқан. Бүгінде 70-тен асқан қызы Дәме «Мен ол кезде 7-8 жасар кезім. Қыстың қатты суық күнінің бірінде Сапура шешеме «қазаныңды асып, суыңды құя бер» деп желең сыртқа шығып кетті. От жағылып, су ысымай тұрғанда әкем үлкендігі менің бойымдай лақаны әкеліп, сойып бергені. Сонымен бірге шешеміз екеуімізге «үйді жинастырып отырыңдар, кісілер келе жатыр» десе, айтқандай кісілер келетін. Бірі сырқатына ем іздесе, енді бірі жоғын іздеп келеді. Әкем көріпкелділікпен қоса емшілік жасап, емін жергілікті жерде өсетін шөптерден дайындайтын. Біздерде «қарға қауыны» деп аталатын боз жерде өсетін тікенекті, түйнегі бармақ басындай қып-қызыл болып жарылып пісетін, сыртқы түрі қарбыз жолағына ұқсас шөптің тамырын маған қаздыратын. Оның ұзындығын 25-30 см-дей етіп кестіріп, кептіретін. Сонымен бірге улы адыраспан шөбін де піскен кезінде мол етіп жинататын. Тамырдан жасалған дәрімен көк жөтелді емдесе, адыраспанды қайнатып, суына шомылдырып, буына сырқаттарды емдейтін. Біздің үйіміз ол кезде Қаракөл совхозының алғашқы орталығы «Төрт там» деген жерде болды. Ауылдан төменірек жерде әкем паром жүргізетін. Әкемді өзінің туған нағашысы Нағи Ілиясов осында көшіріп әкелген еді. Інісі Жақсылықты бақташылық қызметке орналастырды» дейді.
Ал ауылдас әрі ағайыны Төлеубай ақсақал әңгімені былай өрбітті. «Шамасы 1958 жылдары болу керек. Мен ол кезде 18-20 жастағы кезім. Асқар Тоқмағамбетовтің «Маржан қыз» кинофильмінің түсірілуі кезінде біздің міндетіміз үйір-үйір жылқыны қайырып әкеліп Қараөзек дариясына түсіру болса, басты рөлдегі қыздың міндеті – сол жылқылардың соңынан атымен бірге суға құлау. Біздің еңбегімізге 30 сом ақша бергені әлі есімде. Кейіннен Әбілда бақсы психколонияның бергі бетінде тұратын шағын ауылға көшіп келді. Ол ауылды жұрт «Жармахан» ауылы деп атаушы еді» дейді ақсақал.
Ол кісінің көзін көрген Серік Сейтназаров ақсақал да көріп-білгенін айтып берді. Бірде күздің бір қатты дауылды күні арғы беттен бір жел қайыққа 1-2 кісі мініп бері қарай бет алған. Ойын балаларымен бірге жүрген балаң жігіт Серік Сейтназаров сондағы толқынның қайықтағы адамдардан да биік болғанын айтты. Толқын қайықты ішіне тарта алғанда қайық адамдарымен бірге жоқ болып, артынша келесі толқынмен қайта су бетінен көрінгенде қарап тұрған жұрт демін ішіне тартса керек. Осындай сансыз қиын сәттерден қайықтағылар аман-есен бергі бетке межелі жерден біршама ауытқып жеткен. Сол кезде көпшілік қайықшы Әбілданың бойында құдіретті бір тылсым күштің бар екенін байқаған. «Одан бөлек, сол ауылдан Мәндібай атты кісінің Тасбөгетте тұратын нағашысының баласы суға кетіп, ұзақ уақыт судан таба алмаған ата-анасы Әбілда бақсыға келіпті. Келген кісілерге «бала суда емес құмда жатыр, барып су жағасын қараңдар» деп болжап берген. Шынында да солай болған екен» дейді бүгінде жасы 70-тің бел ортасынан асқан қария.
Нағашысы Нағи Ілиясов «Карл Маркс» совхозына (бүгінгі Н.Ілиясов ауылы) басшылыққа ауысқанда Әбілда бақсыны Шаған мен Ақжарма ауылының ортасындағы «Солдат каналы» шлюзіне қарауыл етіп көшіріп әкеледі. Әбілда бақсының өмірінде бірінші тұрақтап тұрған мекені және соңғы некелі әйелі Сапурамен өмірінің соңына дейін тұрғаны осы жер болыпты.
Жаңа қоныста жоқ іздеп, дертіне шипа сұрап келушілердің көп болғанын туғанындай етене жақын сыйлас болған інісі Төлеубай ақсақал еске алды. Ол кезде Төлеубай қария Іңкәрдария шаруашылығында қойшы болған. Ағасының үйі жолда болған соң арлы-берлі өткенде үнемі үйіне арнайы соғып тұрған. Бірде түскі шәйді енді іше бергенде бақсы «Әй, сен тұр, бір шал келе жатыр, атын жайлап, өзін үйге түсір» депті. «Далаға шықсам, айтқандай бір қария келіп қалыпты. Аттан түсіріп, үйге кіргіздім. Бір-екі кесе шайдан кейін қария жоқ іздеп келе жатқанын баяндай бастағанда аға құмалағын шашып жіберіп, жоғын ауылындағы күріштік арықтарының арасындағы қалыңда жатқанын айтты. Қария қуанғандағы 25 сомды бергенде ағамыз «Сен үйден шыққанда жоғымның жатқан жерін айтқанда 50 сом беремін деп, жолда пендешілікке салынып, 25 сомын басып қалдың» дегенде қария сасқалақтап «оны қайдан біліп қойдың» деп қалғанын да тастай салып еді. Ал өзім күздеу кезінде жайлы қоныс деп «Сәрсен көл» деген жерге қызығып, ертерек орналассам деген оймен шаруашылық басшыларынан көліктен көмек сұрап барғанымда көмек ала алмадым. Көңілім болмай, аға үйіне бұрылып, болған істің мән-жайын айтып едім, ойланып отырып Әбілда аға «Сен бүгін осында бол, ертең ертелетіп жоғарғы жақтан екі шала қазақ келеді. Көлігіне майын әрі ақысын берсең, сені толық көшіріп орналастырып кетеді» деген соң қонып қалдым. Таң ата «Газ-53» машинасы үй маңына келіп тоқтады. Көліктен айтқандай екі шала қазақ түсіп, үйге кірді. Оларға ағамыз «Біреуің Шымкентте, екіншің Алматыда тұрасың. Мәскеуге кетіп барасыңдар. Сен Шымкенттегі жер үйде тұрасың, керек десең айтайын, есігіңнің алдында жалғыз түп ағаш бар. Ал сен тас тамда тұрасың. Рас па?» дегенде басын изеген жолаушыларға «мына баланың шаруасын тындырып беріңдер, қаражат та, жанармай да болады» деді. Сөйтіп шаруамның біткені бар» деді Қалжан ахун ауылында тұратын қария.
Әбілда бақсының көріпкелдігін айтқан ақсақал емшілігін де көзбен көргенін жеткізді. «Ағамның сырқатқа жасаған емін өз көзіммен көріп, оған қолғабыс жасағаным 1976 жылдар шамасы болу керек. Төменгі жақтан жеңіл көлікпен жасы алпысқа таяп қалған, бұрын жоғарғы қызметте болған кісі келді. «Ақсақал, ем іздеп келдім. Бармаған жерім жоқ, барлық дәрігер, емшіні көрдім. Еш дауа таба алмай, сізге келіп отырмын» дегенде аға «Шырағым, бүгін мен еш қарекет жасай алмаймын. Еліңнен семіз ақ түсті қой, екі кесе жылқы майын әкел, емдейін. Бүгін ауылыңа кете бер» деді. Маған да бір жұмадан кейін соғуымды айтты. Бір жұмадан кейін келгенімде әлгі кісі де келген екен. Ол әкелген заттарын көрсетіп жатқанда ағамыз «Төлеубай шырағым, мына қойды мес етіп, майын теріге қалдырып соясың» деді. Әйеліне екі кесе майға бес кесе су қосып, қап-қара болғанша қайнатуды бұйырды. Қойды сойып бола бергенде «Енді теріні мына кісінің үстіне кигіз. Үстін көрпемен ауа кірмейтіндей қымтап, орамалмен бетін сүртіп отыр» деп тапсырды. Жаңа сойылған майлы тері сырқатты терлетіп, жанын рақаттандырса керек. Сәлден соң қой терісін сырқат үстінен сыпырып, дайындалған қара қоймалжың екі кесе жылқы майын ішкізіп, үстіне шапан кигізді. Әлгі кісі тысқа әлденеше рет шықты. Бақсы ағамыз «дерттен айықтың, енді сауығып кетесің» дегенде әлгі кісінің қуанғанын көрсеңіз, айтып жеткізу мүмкін емес. Ертесіне сырқат өз еліне, мен ауылыма кеттім. Қанша уақыттан кейін екені есімде жоқ, аға үйіне соқсам, әлгі кісі есік алдына алты қанат ақ үй тігіп, сый-жоралғысын жасап кетіпті. Сонда ағам «Сенің де еңбегің бар, мына қалпақты сен ки» деп қалпақты маған кигізді. Ол кісі кезінде ризашылығымен шапанын, тақиясы мен құлақшынын маған сыйлаған-ды. Бұл киімдер бүгінде үйдің киелі дүниесіне айналды. Үйдегі кішкентайлар сырқаттанып қалса, осы киімдермен аластап, емдеп аламыз» деді Төлеубай қария. Сол киелі киімдерді Төкеңнің шаңырағынан көріп, қолымызбен ұстап көрдік.
Әбілда бақсының бірнеше шәкірттері болған. Солардың бірі – қармақшылық Камалбек Арыстанұлы. Мағира Қожахметованың 1997 жылы Алматыдағы «Ана тілі» баспасынан жарық көрген «Адам қиял» атты кітабының 55-бетінде Камалбек ұстазы Әбілда бақсы туралы былай деген: «Мен бертін келе жиі ауыратын болдым. Жүріп келе жатып құлаймын. Дәрігерлер анық диагноз қоя алмайды. Қатты қысылған соң атақты бақсыларға баруды ұйғардым. Ақырында, Әбілда атамыздың қасында бір жылдан астам жүрдім. Әрі емделдім, әрі шәкірті болдым. Атақты бақсы мені жібермей, өз ісіне баулыды. Бұл кісіден үйренгенім көп еді. Малдың сүйегі мен адыраспанды жеті қазан суға қайнатып, талай сырқатты құлан таза айықтырғанның куәсі болдым. Ол адамның бет-әлпетіне қарап отырып та болжайтын сәуегейлігі күшті еді. Ұстазым Әбілда бақсы алғаш рет іздеп барғанымда маған елеусіздеу ғана қарап отырып, жолда нендей қиындық көргенімді және қай жерімнің ауыратынан тайға таңба басқандай етіп айтып берген-ді».
Қазақта осындай сәуегейлер болғаны шындық. Әбілда бақсы көзі тірісінде жинаған қаржысына немере інісі Бекжанұлы Сұлтанға құрылысқа қажетті қыш, цемент секілді заттарды алдырған. Ал Темірхан інісі «Ақсу» шаруашылығында басшылықта жүргенде кавказдық шешен құрылысшылар бригадасын шақыртып, «Қайқының талы» маңында өзіне күмбезді бейіт соқтырған. Әбілда бақсы тіршілігінде ешкімге ұқсамайтын, өзінің дара жолымен емшілігімен қоса көріпкелдік қасиетімен жұртшылыққа септігін тигізген. Оның есімі әлі күнге дейін ел жадында сақтаулы.
Жәнібек МАХАНБЕТ,
өлкетанушы
